R sayfullaye V a, B. M e n g L iy e V, G. Bo q iyeva, M. Q u r b o n o V a, Z. Y u n u s o V a, m a b u z a L o V a h o z I r g I

6. 
K o 'r d i-y u , k a p a la g i uchib k etd i.
Kesim tuzilishiga ko'ra sodda, murakkab va tarkibli bo‘ladi.
Sodda kesim bir mustaqil so‘z bilan ifodalanadi: 1. 
Sen bahorni
sog‘inmadingmi? (A.Orip.). 2. Majlis shunga 
qaror qildi.
 
3. 
Mana
bu - yeryong‘o
4
. 4. Sherzod — talaba.
Murakkab kesim so‘z birikmasi holidagi kengaygan so ‘z bilan
ifodalanadi: 7. 
Bu кип biz uchun og‘ir кип. 2. Sherzod yulduzni
beitarvon uradigan yigit.
346

---

Tarkibli kesim yetak ch i va yordam chi a’zodan tuzilib, yetakchi
a’zo lug'aviy m a’noga e g a bo‘la d i, yordam chi a’zo esa grammatik
ma’no tashiydi. M isollar: 1. 
A njir kulchaday yirik va holvaytarday
yutnshoq edi. (Oyb.): yu m sh o q  — yetakchi komponent, e d i —
yordamchi komponent. 
2 . Hammasi sen uchun, dilovar uchun. sen +
yetakchi komponent, 
uchun — yordamchi komponent, dilovar —
yetakchi komponent, 
uchun — yordamchi komponent. 3. Bunday
odamlarni nodon hisoblashadi. («KLalila va Dimna»): nodon —
yetakchi kom ponent, 
hisoblashadi 
— yordamchi kom ponent.
4. fiamma ham xalqiga x izm a t qilgisi keladi. (N. Saf.): — xizm at
qilgisi+ yetakchi kom ponent, feeladi— yordamchi komponent.
Ega
Ega 
gap 
kesim ini 
shakllantiruvchi 
(Pm) 
— 
kesim lik
kategoriyasida 
m ujassam lashgan 
shaxs-son 
(Sh) 
ma’n o sin i
muayyanlashtiruvchi gap kengaytiruvchisi: 7 
Elchibek asta o ‘m idan
turdi. (A.Mux). 2. Biri — sensan, b iri — men. (Oyb.). 
3. Shunday
o4f
doim bor bo'lsin. (H .O lim .). 
4. (Sen) Aytar so ‘zni ayt, (sen)
aytmas so'zdan qayt. 
( M a q o l/ Birinchi gapda 
Elchibek 
so‘zi
kesimdagi uchinchi shaxs birlik (n o l) kesimlik qo‘shimchasining,
ikkinchi gapdagi 
biri so'zlari sensan kesimining ikkinchi shaxs birlik
([-лай]) va 
men so ‘zida.gi birinchi shaxs birlik ( [-man]), uchinchi
gapdagi 
o ‘lka so 'z i bor bo'lsin kesimidagi uchinchi shaxs ([-л/и]),
to‘ rtinchi gapdagi ifodalanm agan 
(sen, sen) ayt, qayt so'zlari bilan
ifo
ikkinchi 
shaxs 
birlik 
(nol) 
kesimlik
ma'nosining m uayyanlashtiruvchisi, kengaytiruvchisi. Ega gapdagi
fikr 
o ‘zi 
haqida 
borayotgan, 
belgisi 
kesim 
tom onidan
k o ‘rsatilayotgan 
b o ‘lak. 
K esim d an
axborot 
(kommunikatsiya)
an|lashilsa, ega ana shu kom m unikatsiya predmetidir.
Ega bevosita kesim lik 
shakli 
— (Pra)ga bog‘lanayotganligi
tufayli, hol va kesim bilan birgalikda, gapning konstruktiv bo‘laklari
qatoriga kiradi.
Egali va egasiz gaplar. 
G apning lisoniy qurilishida eganing
ifodalangan yoki ifodalanm aganligiga ko'ra ikki ko‘rinishi bo‘ladi:
1) egali gaplar;
2) egasiz gap lar.
Egali va egasiz ga p gapning lisoniy sintaktik qolipi bilan emas,
balki gap kesimining lu g 'a v iy (W) va kesimlik qo‘shimchalari (Pm)
qismlarining b a ’zi bir ifo d a la n ish xususiyatlari bilan bog‘liq.
3 4 7

---

1 .
E gasiz gaplar. Bunday gaplarda kesim tarkibidagi (Pm) ning
sh axs-son m a ’nosi o ‘ta kuchsizlanib, gap tarkibidagi eganing
m utlaqo 
b o ‘lmasligini 
keltirib 
chiqaradi. 
Egasiz 
gaplarning
mavjudligiga olib keluvchi omillar kesimdagi (W) va (Pm)ga bog‘liq
ikki guruhga b o ‘linadi.
I .
(W ) ga bog‘Iiq ravishda egasiz gapning vujudga kelishi.
1 .0 ‘tim siz f e ’llar (masalan, 
bormoq, yurmoq, yugurmoq, qolmoq,
erishmoq) vositasiz to ‘ldiruvchiga ega bo'lganligi tufayli majhul
n isbat shaklini olganda, gap egasiz qo'llanadi: 
1. Bugun stadionga
boriladi. 2. 0 ‘n minut qadar yo 7 yurildi. (Oyb.) 3. Institutning o'ttiz
yili davom ida ulkan yutuqlarga erishildi 4. Katta trassaga chiqish
uchurt 
о ‘ng 
tomonga 
yuriiadi. 
5. 
Jizzaxga 
borish 
uchun
Samarqanddan o'tiladi. Bu gaplardan bittasining lisoniy qolipini