bårib, bu jarayonlar natijasida shu korxonaga tågishli bolgan xojalik
mablaglari va ularning tashkil topish manbalari tarkibiy hamda miqdoriy
45
jihatdan ozgaradi. Balansga tarif bårilganida, uning ikki qismi
aktiv va passiv tomonlari mos ravishda xojalik mablaglari hamda
xojalik mablaglarining tashkil topish manbalarini aks ettiradi dåyildi.
Dåmak, tabiiyki, xojalik mablaglari va ular tashkil topish
manbalarining xojalik jarayoni natijasida ozgarishi balansda ozgarish
roy bårishiga olib kåladi. Sababi ozgarish natijasida xojalik
mablagining ozaro ikki turi yoki mablag manbalari turlarining ikki
yoki undan ortigi ozgarishi yoki ham mablag va ham ularning tashkil
topish manbalari birdaniga ozgarishi mumkin.
Xojalik jarayonlari natijasida balansdagi ozgarishlarni quyidagi
tort turga ajratish mumkin:
1. Xojalik jarayonlari tufayli balansning faqat aktiv tomoni ozgaradi,
passiv tomoniga tasir etmaydi va balans oz tångligini saqlab qoladi.
Bunda xojalik mablaglarining orni yoki joylashgan joylari ozgaradi
xolos.
2. Xojalik jarayonlari tufayli balansning faqat passiv tomoni ozga-
radi, aktiv tomoniga tasir etmaydi va balans oz tångligini saqlab
qoladi. Bunda xojalik mablaglarining kålar manbalarining mazmuni
ozgaradi.
3. Xojalik jarayonlari tufayli balansning har ikkala tomoni bir xil
summaga kopayadi va balans oz tångligini saqlab qoladi. Bunda
xojalik mablaglari va ularning kålar manbalarining balans qiymati bir
xil summaga kopayadi.
4. Xojalik jarayonlari tufayli balansning har ikkala tomoni bir xil
summaga kamayadi va balans oz tångligini saqlab qoladi. Bu yårda
xojalik mablaglari va ularning kålar manbalarining balans qiymati bir
xil summaga kamayadi.
1-jarayon. Kassadan safar xarajatlari uchun hisobdor shaxsga
35 000 som bårildi. Bu jarayon natijasida balansdagi aylanma
mablaglar bolimining pul mablaglari moddasida kamayish roy bårdi.
Shu bolimning dåbitorlar moddasida esa korxona uchun dåbitor
bolgan hisobdor shaxsning hisobdorlik summasi kopaydi, yani xojalik
mablagining joylashgan joylari ozgaradi. Korinib turibdiki, bu
jarayon natijasida balansning aktiv qismidagi moddalarning birida
kopayish, yana birida esa kamayish roy båradi. Balansdagi bu ozgarish
birinchi xildagi ozgarish bolib, u shartli ravishda quyidagicha bål-
gilanadi:
A +; A -
46
2-jarayon. Xodimlarga hisoblangan ish haqidan 200 000 som
daromad soligi ushlab qolindi. Bu jarayonning manosi shuki, xodimlar
bilan måhnat haqi yuzasidan hisoblashish summasi kamaydi. Ushlab
qolingan daromad soligi budjåtga otkazilishi lozimligi sababli, budjåt
bilan hisoblashish summasi kopaydi, yani bir majburiyatni kamayishi
bilan ikkinchi bir majburiyat kopaymoqda. Dåmak, balans passivining
bir moddasida kopayish, ikkinchi moddasida esa kamayish sodir etildi.
Shartli ravishda esa bu ozgarish quyidagicha aks ettiriladi:
P +; P-
3-jarayon. Bankdan qisqa muddatli 7 000 000 som krådit olindi.
Korxonaning pul mablagi ham kopaydi, bank oldidagi krådit yuzasidan
majburiyati ham kopaydi. Dåmak, balans aktivi moddasida ham shu
bilan birga passivining moddasida ham korsatkichlar miqdori oshdi,
yani
A +; P +
4-jarayon. Xodimlarga hisoblangan 150.000 som måhnat haqi tolov
vådomosti asosida kassadan bårildi. Bu jarayon tufayli kassadagi naqd
pul miqdori kamayadi va xodimlarga måhnat haqi yuzasidan majburiyat
ham kamayadi. Shartli ravishda esa bu ozgarish quyidagicha aks
ettiriladi:
A - ; P-
Yuqorida kåltirilgan jarayonlarni jadvalda quyidagicha aks ettirish
mumkin.
r
/
T r
/
T r
/
T r
/
T r
/
T
V
I
T
K
A
V
I
T
K
A
V
I
T
K
A
V
I
T
K
A
V
I
T
K
A
a
h
c
a
g
h
s
i
r
a
g
z
O
a
h
c
a
g
h
s
i
r
a
g
z
O
a
h
c
a
g
h
s
i
r
a
g
z
O
a
h
c
a
g
h
s
i
r
a
g
z
O
a
h
c
a
g
h
s
i
r
a
g
z
O
h
s
i
r
a
g
z
O
h
s
i
r
a
g
z
O
h
s
i
r
a
g
z
O
h
s
i
r
a
g
z
O
h
s
i
r
a
g
z
O
)
+
,
-
(
n
a
d
h
s
i
r
a
g
z
O
n
a
d
h
s
i
r
a
g
z
O
n
a
d
h
s
i
r
a
g
z
O
n
a
d
h
s
i
r
a
g
z
O
n
a
d
h
s
i
r
a
g
z
O
g
n
o
s
1
a
s
s
a
K
0
0
0
5
8
1
0
0
0
5
3
-
)
1
0
0
0
0
5
1
-
)
4
2
r
a
l
s
x
a
h
s
r
o
d
b
o
s
i
H
h
s
i
h
s
a
l
b
o
s
i
h
n
a
li
b
0
0
0
5
3
+
)
1
0
0
0
5
3
3
y
i
s
o
s
A
r
a
l
a
ti
s
o
v
0
0
0
3
0
0
5
1
0
0
0
3
0
0
5
1
4
y
i
d
d
o
m
o
N
r
a
l
v
it
k
a
0
0
0
0
0
8
1
0
0
0
0
0
8
1
5
b
o
ti
k
-
b
o
s
i
H
it
o
y
h
c
s
0
0
0
8
9
0
0
0
0
0
0
7
+
)
3
0
0
0
.
8
9
0
7
i
m
a
J
0
0
0
6
8
0
7
1
0
0
0
6
3
9
3
2
47
Dåmak, xojalik jarayonlari tufayli balansda sodir bolayotgan ozga-
rishlar natijasida balansning jami summasi ozgarmaydi va aksincha,
uning har ikkala tomoni bir xil summaga kopayadi yoki kamayadi,
låkin aktiv va passiv tomonlarining jami summasi bir-biriga tång boladi.
Bazi bir xojalik jarayonlari yoki mablaglari borki, ular korxonaning
buxgaltåriya balansida aks ettirilmaydi. Masalan, ijaraga olingan asosiy
vositalar, vaqtincha saqlanishga olingan tovar-moddiy zaxiralar, qayta
ishlashga olingan xomashyo va matåriallar, ssuda shartnomasi boyicha
olingan mulk va boshqalar yoki umumishlab chiqarish xarajatlari, davr
xarajatlari kabilar.
Ijaraga olingan asosiy vositalar, vaqtincha saqlanishga olingan tovar-
moddiy zaxiralar, qayta ishlashga olingan xomashyo va matåriallar,
ssuda shartnomasi boyicha olingan mulk kabi mablaglar ushbu
korxonaning mulki hisoblanmaydi. Shu sababdan bunday mablaglar
balansdan tashqari schyotlarida hisobga olinadi, korxona balansiga
kiritilmaydi.
Balansdan tashqari schyotlar qoldigi buxgaltåriya balansiga kir-
maydigan buxgaltåriya hisobi schyotlari. Bu schyotlar korxonada vaq-
tincha turgan va boshqa korxonalarga (ijaraga olingan asosiy vositalar,
masul saqlashga qabul qilingan moddiy qiymatliklar va hokazo) tågishli
r
/
T r
/
T r
/
T r
/
T r
/
T
V
I
S
S
A
P
V
I
S
S
A
P
V
I
S
S
A
P
V
I
S
S
A
P
V
I
S
S
A
P
a
h
c
a
g
h
s
i
r
a
g
z
O
a
h
c
a
g
h
s
i
r
a
g
z
O
a
h
c
a
g
h
s
i
r
a
g
z
O
a
h
c
a
g
h
s
i
r
a
g
z
O
a
h
c
a
g
h
s
i
r
a
g
z
O
h
s
i
r
a
g
z
O
h
s
i
r
a
g
z
O
h
s
i
r
a
g
z
O
h
s
i
r
a
g
z
O
h
s
i
r
a
g
z
O
)
+
,
-
(
n
a
d
h
s
i
r
a
g
z
O
n
a
d
h
s
i
r
a
g
z
O
n
a
d
h
s
i
r
a
g
z
O
n
a
d
h
s
i
r
a
g
z
O
n
a
d
h
s
i
r
a
g
z
O
g
n
o
s
1
il
a
ti
p
a
k
v
a
t
s
U
0
0
0
7
2
8
8
0
0
0
7
2
8
8
2
a
d
y
o
F
0
0
0
0
0
0
5
0
0
0
0
0
0
5
3
n
a
g
n
a
l
m
i
s
q
a
T
a
d
y
o
f
0
0
0
0
0
2
1
0
0
0
0
0
2
1
4
n
a
li
b
r
a
l
m
i
d
o
X
i
q
a
h
t
a
n
h
å
m
n
a
d
i
s
a
z
u
y
h
s
i
h
s
a
l
b
o
s
i
h
0
0
0
0
0
0
2
0
0
0
0
0
2
-
)
2
0
0
0
0
5
1
-
)
4
0
0
0
0
5
6
1
5
n
a
g
n
il
o
n
a
d
k
n
a
B
a
h
c
i
y
o
b
r
a
lt
i
d
å
r
k
r
a
lt
a
y
ir
u
b
j
a
m
0
0
0
0
0
0
7
+
)
3
0
0
0
0
0
0
7
6
r
v
a
d
i
s
u
g
l
å
K
ir
a
l
d
a
m
o
r
a
d
0
0
0
0
3
0
0
0
0
3
7
n
a
li
b
t
å
j
d
u
y
B
h
s
i
h
s
a
l
b
o
s
i
h
0
0
0
.
9
2
0
0
0
0
0
2
+
)
2
0
0
0
9
2
2
i
m
a
J
0
0
0
6
8
0
7
1
0
0
0
6
3
9
3
2
48
bolgan tovar-moddiy qiymatliklarni hisobga olish uchun tayinlangan.
Balansdan tashqari schyotlarda shuningdåk qatiy hisobot blankalari,
zararga hisobdan chiqarilgan dåbitorlik qarzlari ham hisobga olinadi.
Balansdan tashqari schyotlarda hisob oddiy tizimda, yani ikki yoqlama
yozuv qollanmasdan yuritiladi. Bu schyotlar ozaro yoki balansli
schyotlar bilan boglanmaydi.
Shunday mablaglar borki, ular bir hisobot davri davomida yigilib,
hisobot davrining oxirida taqsimlab yuboriladi. Bu mablaglarni hisobga
oluvchi schyotlar yigib-taqsimlovchi yoki tranzit schyotlar dåyiladi.
Yigib-taqsimlovich yoki tranzit schyotlarda oy boshiga va oy oxiriga
qoldiq bolmagani uchun ular balansda aks ettirilmaydi. Masalan, umum-
ishlab chiqarish xarajatlari hisobot oyi davomida 2510 «Umumishlab
chiqarish xarajatlari» schyotida hisobga olinadi va oynig oxirida bu
mablaglar 2010 «Asosiy ishlab chiqarish» yoki 2310 «Yordamchi
ishlab chiqarish» schyotlariga taqsimlab yuboriladi.
Buxgaltåriya balansi malumotlaridan foydalanuvchilarni ichki va
tashqi foydalanuvchilarga ajratish mumkin. Ichki foydalanuvchilarga
korxonaning ish yurituvchilari, muhandislari, moliya, markåting bo-
limlari va boshqalar kiradi. Tashqi foydalanuvchilarga mol yåtkazib
båruvchilar, xaridorlar, banklar, soliq idoralari, invåstorlar va boshqalar
kiradi.
XULOSA
Buxgaltåriya balansi korxonalarning kozgusi bolib, balans sozi
«tånglik», «tarozining ikki pallasi» dågan manolarni anglatadi.
Buxgaltåriya balansining ikki tomoni bolib, ular Aktiv va Passivdan
iborat.
Balans ikkala qismining jami summalari tång bolishi shart. Bu
tånglik aktivda xojalik mablaglari, passivda esa shu mablaglarning
manbalari aks ettirilishi bilan izohlanadi
Balansdagi malumotlar asosida korxona faoliyati organiladi, tahlil
etiladi, ichki imkoniyatlar topiladi va umuman korxona boshqaruvi
uchun xizmat qiladi. Bundan tashqari, iqtisodiyotdagi tub ozgarishlar
natijasida vujudga kålgan turli mulkchilik sharoitidagi tashqi foydala-
nuvchilar (aksiyadorlar, invåstorlar) uchun ham korxona haqida
malumotga ega bolishida katta ahamiyat kasb etadi.
Xojalik jarayonlarining balansdagi ozgarishlarga tasirining tort
turi mavjud.
49
1. Xojalik jarayonlari tufayli balansning faqat aktiv tomoni ozgaradi,
passiv tomoniga tasir etmaydi va balans oz tångligini saqlab qoladi.
Bu yårda xojalik mablaglarining orni yoki joylashgan joylari ozgaradi
xolos.
2. Xojalik jarayonlari tufayli balansning faqat passiv tomoni oz-
garadi, aktiv tomoniga tasir etmaydi va balans oz tångligini saqlab
qoladi. Bu yårda xojalik mablaglarining kålar manbalari mazmuni
ozgaradi.
3. Xojalik jarayonlari tufayli balansning har ikkala tomoni bir xil
summaga kopayadi va balans oz tångligini saqlab qoladi. Bu yårda
xojalik mablaglari va ularning kålar manbalarining balans qiymati bir
xil summaga kopayadi.
4. Xojalik jarayonlari tufayli balansning har ikkala tomoni bir xil
summaga kamayadi va balans oz tångligini saqlab qoladi. Bu yårda
xojalik mablaglari va ularni kålar manbalarining balans qiymati bir
xil summaga kamayadi.
Buxgaltåriya balansi malumotlaridan foydalanuvchilarni ichki va
tashqi foydalanuvchilarga ajratish mumkin.
Tayanch iboralari
Balans, aktiv, passiv, mablag, manba, aylanma mablaglar, majburiyatlar,
foyda, zaxira, xojalik jarayonlari, tånglik, uzoq muddatli aktivla, joriy
aktivlar, oz mablaglarining manbalari, majburiyatlar, balansdan tashqari
schyotlar, yigib taqsimlovchi schyotlar, tranzit schyotlar, schyotlarning
boglanishi, buxgaltåriya balansi malumotlaridan foydalanuvchilar.
Mavzu yuzasidan nazorat savollari va topshiriqlar
1. Buxgaltåriya balansining ahamiyati nimadan iborat?
2. Nima uchun Buxgaltåriya balansi korxona kozgusi dåyiladi?
3. Buxgaltåriya balansining qanday turlari mavjud?
4. Buxgaltåriya balansi nåcha qismdan iborat?
5. Balansning aktivi va passiv tomonlarining mazmuni nimadan iborat?
6. Xojalik jarayonlari natijasida balansda qanday ozgarishlar roy båradi?
7. Qanday mablaglar buxgaltåriya balansiga kiritilmaydi?
8. Buxgaltåriya balansining malumot manbalari qaysi hujjatlar asosida
shakllanadi?
9. Buxgaltåriya balansidan foydalanuvchlarga kimlar kiradi?
10. Buxgaltåriya balansi kim tomonidan tuziladi?
4 R.O. Xolbekov
50
3- bîb. Schyotlar tizimi va ikki yoqlama yozuv
1. Schyotlar tizimi haqida tushuncha
Korxonalar faoliyati hisobini yuritish zaruriyatida korxonaning
xojalik jarayonlari natijasida doimo tarkibiy va miqdoriy jihatdan
ozgarib boradigan xojalik mablaglari haqida har doimo malumotga
ega bolib turish talab etiladi. Bu talabni bajarish uchun esa xojalik
mablaglari va ularning tashkil topish manbalarni hisobda guruhlab
borish va tåzkor nazorat ornatishi kårak boladi. Buning uchun bux-
galtåriya hisobi elåmåntlaridan biri schyotlar tizimidan foydalaniladi.
Buxgaltåriya hisobida xojalik mablaglari va ularning tashkil topish
manbalarining harakati togrisida malumotga ega bolish uchun har
bir mablag, manba va xojalik jarayonlari alohida-alohida raqamlar
bilan bålgilanadi. Mablag, manba va xojalik jarayonlari uchun bålgi-
langan raqamlar buxgaltåriya schyotlari dåb yuritiladi.
Buxgaltåriya hisobi schyotlarining ikki tomoni bolib, bir tomoni
«Dåbåt», ikkinchi tomoni tomoni «Krådit» dåb yuritiladi.
D
T
K
T
Qadimiy savdo kitoblarida schyotning «Dåbåt» tomonida kirim,
«Krådit» tomonida chiqim korsatilgan. Hozirda ham bu mano qisman
saqlanib qolgan.
Bu schyotlar xojalik mablaglari, ularning tashkil topish manba-
larining harakatini hisobga olish ishlarini osonlashtirish va ulardan togri
foydalanishni nazorat qilishda ham qol kåladi. Masalan, buxgaltåriya
hisobi tizimida «Xomashyo va matåriallar» sozi ornida 1010, «Kassa»
sozi ornida 5010, «Asosiy ishlab chiqarish» sozi ornida 2010,
«Tayyor mahsulot» sozi ornida 2810 kabi raqamlardan foydalaniladi.
Buxgaltåriya hisobi schyotlari raqami bir davlatda bir xil qabul qilinadi.
Buxgaltåriya hisobi schyotlarining bir xilligini taminlash maqsadida
51
Ozbåkiston Råspublikasi Buxgaltåriya Hisobi Milliy Standartlarining
21-sonli «Xojalik yurituvchi subyåktlarning moliyaviy-xojalik faoliyati
buxgaltåriya hisobi schyotlar råjasi va uni qollash boyicha yoriqnoma»
nomli standart qabul qilingan. Ushbu standartdagi schyotlar yigindisiga
«Buxgaltåriya hisobi schyotlar tizimi» dåyiladi.
Schyotlar tizimi xojalik mablaglarini va ularning tashkil topish
manbalarini, xojalik jarayoni natijasida ularning tarkibiy, miqdoriy va
harakat jihatidan ozgarib borishini iqtisodiy guruhlash va doimo tåzkor
nazorat qilib borishdir.
Korxona faoliyatida yoppasiga, uzluksiz hisob qilib borilar ekan,
korxona barcha mulkini organib, ularning xususiyatlarini yaxshilab
anglab yåtmoq kårakdir. Korxona mulklari hisobi toliq yuritilar ekan,
hisob ishlarini osonlashtirish, oqilona tashkil etish maqsadida schyotlar
råjasi ishlab chiqilgan. Shuni nazarda tutmoq kårakki, Buxgaltåriya
Hisobi Milliy Standartining ishlab chiqilishi va hayotga tatbiq etilishi
zaruriy hol bolganidåk, schyotlarning yangi råjasini ishlab chiqish ham
zarur bolib qoldi va schyotlarning yangi råjasi korxonalar moliya xojalik
faoliyatining buxgaltåriya hisobida qollanilib kålmoqda.
Schyotlar råjasi 6 qism va 9 bolimdan iborat. Schyotlar råjasining
qismlari quyidagilardir:
1-qism. Uzoq muddatli aktivlar.
2-qism. Joriy aktivlar.
3-qism. Majburiyatlar.
4-qism. Xususiy kapital (mulk).
5- qism.Moliyaviy natijalarni shakllanishi va ishlatilishi.
6-qism. Balansdan tashqari schyotlar.
Schyotlar råjasidagi bolimlar quyidagicha nomlangan:
1-bolim. Asosiy vositalar, nomoddiy va boshqa uzoq muddatli
aktivlar.
2-bolim. Tovar-moddiy zaxiralari.
3-bolim. Kålgusi davr sarflari va muddati uzaytirilgan sarflarning
joriy qismi.
4-bolim. Olinadigan schyotlar.
5-bolim. Pul mablaglari, qisqa muddatli invåstisityalar va boshqa
joriy aktivlar.
6-bolim. Joriy majburiyatlar.
7-bolim. Uzoq muddatli majburiyatlar.
8-bolim. Kapital (mulk), foyda va zaxiralar.
9-bolim. Daromad va sarflar.
52
Schyotlar råjasini bilish nafaqat buxgaltårlar, balki auditorlar,
soliqchilar qisman tashqi foydalanuvchilar (aksiyadorlar, tasischilar)
uchun ham kårakdir.
Schyotlarning tuzilishi.
Schyotlar ikkiga ajratiladi:
Aktiv schyotlar xojalik mablaglarini aks ettiruvchi schyotlar.
Passiv schyotlar xojalik mablaglarini tashkil topish manbalarini
aks ettiruvchi schyotlar.
Aktiv va passiv schyotlarning tuzilishi quyidagi sxåma orqali aks
ettirilgan:
D
ò
+ Aktiv K
ò
- D
ò
- Passiv K
ò
+
Yuqorida korinib turganidåk, har ikkala turdagi schyotlarning ham
dåbåt va krådit tomonlari mavjud. Farq shundaki, aktiv schyotlarning
dåbåtida kopayish, krådit tomonida esa kamayish aks ettiriladi.
Passiv schyotlarda esa aksincha, dåbåt tomonida kamayish, krådit
tomonida esa kopayish aks ettiriladi.
Malumki, schyotlar oy boshiga ochiladi. Bu vaqtda mablag va
ular manbalari mavjud bolib, ular oy boshiga qoldiq dåb ataladi.
Oy davomida xojalik jarayoni natijasida mablaglar va ular manbalari
harakati (kopayishi, kamayishi) oborot dåyilib, ularni dåbåt yoki krådit
tomondaligiga kora, dåbåt oborot, krådit oborot dåb ataladi.
Aktiv schyotlarda dåbåt oborot oy davomida mablaglarning kiri-
mini, krådit oboroti esa mablaglar oy davomida kamayishini bildiradi.
Passiv schyotlardagi dåbåt oborot oy davomida mablag tashkil
topish manbasi kamayishini, krådit oborot esa oy davomidagi manba
Do'stlaringiz bilan baham: |