kopayishini bildiradi.
Buxgaltåriya hisobi schyotlari doimo bosh qoldiq bilan boshlanib,
oxirgi qoldiq bilan yakunlanadi. Bazi bir yigib taqsimlovchi yoki
tranzit schyotlarda bosh qoldiq ham, oxirgi qoldiq ham bolmaydi.
Chunki ular oy boshiga ochilib, oy oxirida yopiladi. Aktiv schyotlardagi
oy oxiriga qoldiqni aniqlash uchun, oy boshiga qoldiq summaga dåbåt
oborot summasini qoshib, krådit oborot summasini ayirish orqali
topiladi:
D
Ò
oq. = D
Ò
bq. + DÒ ob.
−
K
Ò
ob
53
bunda, D
Ò
oq. dåbåt oxirgi qoldiq;
D
Ò
bq. dåbåt boshlangich qoldiq;
D
Ò
ob. dåbåt oborot;
K
Ò
ob. krådit oborot.
Buni chizma korinishida quyidagicha aks ettirish mumkin:
D
ò
+ 5010 K
ò
-
Bq. 400
42.000
40000
454.000
454000
4000
6.200
D
Ò
ob. 500000
K
Ò
ob. 500200
D
Ò
oq. 200
200 = 400+500000-500200
Korxona kassasidagi naqd pul oy boshida 400 som bolgan, oy
davomida esa 500.000 kirim boldi, oy davomida sarflangan naqd pullar
500200 sumni tashkil etdi. Dåmak, oy oxiriga 200 som naqd pul kassada
qoldi.
Xuddi shunday tuzilish passiv schyotlarda ham kozga tashlanadi.
D
T
- 6710 K
T
+
bq. 40000
140000
600000
60000
20000
420000
D
Ò
ob. 640000
K
Ò
ob. 600000
K
Ò
oq. -
Korxonaning xodimlar oldida måhnat haqi yuzasidan 40.000 som
qarzi mavjud edi, oy davomida esa 600.000 somlik måhnat haqi
yuzasidan majburiyat kopaydi. Xodimlar oyligidan ushlangan
summalar va tolangan summalar oy davomida 640.000 somni tashkil
etdi.
54
Dåmak, oy oxiriga korxonaning xodimlar oldida qarzi qolmadi,
yani
K
Ò
oq. = K
Ò
bq. + K
Ò
ob. - D
Ò
ob.
0 = 40000+600000−640000
2. Schyotlarning turkumlanishi
Buxgaltåriya hisobi schyotlari haqida yaxshi tushunchaga ega bolish
uchun ularning xususiyatlarini organish zarur. Buxgaltåriya hisobi
schyotlari ozining vazifasi, mazmuni, joylashgan joyiga qarab bir nåcha
guruhlarga bolinadi.
Buxgaltåriya hisobi schyotlari quyidagi xususiyatiga kora turkum-
lanadi:
schyotlarning tuzilishiga kora;
korsatkichlarning aks ettirilishiga kora;
balansda aks ettirilishiga kora;
moljaliga, tayinlanishiga kora.
Schyot tuzilishiga kora ikki turga bolinadi:
aktiv schyot;
passiv schyot.
Aktiv schyotlar xojalik mablaglarini aks ettirishga, passiv schyotlar
esa ular manbalarini aks ettirishga moljallangandir.
Korsatkichlar aks ettirilishiga kora, schyotlar ikki xil boladi:
sintåtik schyotlar;
analitik schyotlar.
Sintåtik schyotlar xojalik mablaglari va ular manbalari haqida
umumiy hamda qiymat korinishida malumotlarni olish maqsadida
hisob yuritishga moljallangan.
Analitik schyotlar malumotlari xojalik mablaglari va ularning
manbalarini nafaqat qiymat, balki natura hamda måhnat olchov
birliklarida ham hisob yuritishga moljallangandir.
Analitik schyotlar boyicha buxgaltåriya provodkalari amalga oshiril-
maydi.
Balansda qatnashishiga kora schyotlar ikki xil boladi:
balansdagi schyotlar;
balansdan tashqari schyotlar.
Balansdagi schyotlar dåb, balansda qatnashadigan schyotlarga
aytilib, ular boyicha ikki yoqlama yozuv amalga oshiriladi.
55
Balansdan tashqari schyotlar esa 10 ta bolib, ularda hisob yozuvlari
faqat bir yoqlama olib boriladi.
Tayinlanishi moljaliga kora schyotlar 5 xil boladi:
1. Asosiy schyotlar.
2. Tartibga soluvchi schyotlar.
3. Taqsimlovchi schyotlar.
4. Kalkulatsiya schyotlari.
5. Taqqoslovchi schyotlar.
1. Asosiy schyotlar.
Asosiy schyotlarning 2 turi mavjud: Aktiv va Passiv.
Aktiv schyotlar oz navbatida quyidagilarga bolinadi:
måhnat vositalari va uzoq muddatli aktivlarni;
aylanma mablaglarni;
xojalik munosabatlarini aks ettiruvchi aktiv schyotlar.
Måhnat vositalarini va uzoq muddatli aktivlarni aks ettirish uchun
quyidagi schyotlar moljallangan:
0100 «Asosiy vositalar»;
0300 «Lizing shartnomasi boyicha olingan asosiy vositalar»;
0400 «Nomoddiy aktivlar»;
0600 «Uzoq muddatli moliyaviy qoyilmalar»;
0700 «Ornatiladigan asbob-uskunalar»;
0800 «Kapital qoyilmalar va hokazo schyotlari».
Aylanma mablaglarning hisobi quyidagi schyotlarda olib boriladi:
1000 «Matåriallar»;
5000 «Kassadagi naqd pullar»;
5100 «Hisob-kitob schyoti»;
5200 «Valuta schyoti»;
5500 «Banklardagi maxsus schyotlar»;
5600 «Pul hujjatlari»;
5700 «Yoldagi jonatmalar»;
5800 «Qisqa muddatli moliyaviy qoyilma»;
2800 «Tayyor mahsulot»;
2900 «Tovarlar va hokazo schyotlari».
Xojalik munosabatlarini aks ettiruvchi aktiv schyotlarga quyidagilar
misol boladi:
0900 «Uzoq muddatli dåbitorlik qarzlar va hokazo schyotlar»;
4000 «Olinadigan schyotlar»;
4200 «Xodimlarga bårilgan bonaklar yuzasidan hisobla-
shishlar»;
56
4700 «Xodimlar bilan boshqa opåratsiyalar boyicha hisob-
lashish»;
4800 «Turli dåbitorlar va kråditorlar bilan hisob-kitob».
Asosiy schyotlardan yana biri passiv schyotlar, oz navbatida korxona
oz mablaglari manbalarini va schyotdan jalb qilingan mablaglar
manbalarini, yani majburiyatlarini aks ettiruvchi passiv schyotlarga
bolinadi.
Korxona oz mablaglari manbalarini aks ettiruvchi passiv schyotlarga
quyidagilar misol boladi:
0200 «Asosiy vositalar eskirishi»;
0500 «Nomoddiy aktivlarning eskirishi»;
8700 «Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)»;
8300 «Ustav kapitali»;
8900 «Kålgusidagi xarajatlar va tolovlar yuzasidan zaxiralar»;
9600 «Maqsadli moliyalash, tushumlar va hokazo schyotlar».
Chåtdan jalb etilgan mablaglar manbasi, yani majburiyatlarni aks
ettiruvchi schyotlarga misol:
6810 «Banklarning qisqa muddatli kråditlari yuzasidan hisob-
lashish»;
7810 «Banklarning uzoq muddatli kråditlari yuzasidan hisob-
lashish»;
6820 «Qisqa muddatli qarzlar yuzasidan hisoblashish»;
7820 «Uzoq muddatli qarzlar yuzasidan hisoblashish»;
7210 «Muddati uzaytirilgan uzoq muddatli majburiyatlar va
hokazo schyotlar».
3. Tartibga soluvchi schyotlar
Korxona bazi xojalik mablaglari hisobini yuritishda bir nåcha
bahodan foydalanish zaruriyati tugiladi. Shunday mablaglar va
ularning tashkil topish manbalari hisobini yurituvchi schyotlar tartibga
soluvchi schyotlar dåb ataladi. Bunday schyotlar quyidagi turkumlarga
ajratiladi:
kontraktiv;
kontrpassiv.
toldiruvchi schyotlar.
Bunday schyotlarni tartibga soluvchi schyotlar dåb atalishiga sabab,
ular buxgaltåriya hisobini boshqa schyotlaridagi korsatkichlarni tartibga
solish xususiyatiga egaligidadir.
57
Masalan, kontraktiv schyotlar passiv schyotlar bolib, balans akti-
vidagi mablaglarning hisobini yuritish uchun moljallangan bazi
schyotlardagi korsatkichlarni tartibga solib turadi.
0200 «Asosiy vositalarning eskirishi» kontraktiv schyot asosiy vosita
boshlangich (joriy) qiymatini aks ettiruvchi 0100 «Asosiy vositalar»
schyoti malumotlarini tartibga soladi.
0500 «Nomoddiy aktivlarning eskirishi» schyoti esa 0400
«Nomoddiy aktivlar» schyotidagi korsatkichlarni tartibga soladi.
Misol uchun korxonadagi nomoddiy aktivlarning boshlangich
qiymati 1500000 som, 0400 «Nomoddiy aktivlar» schyotida aks
ettirilgan va balans aktivida korsatilgan. Nomoddiy aktivlar qoldiq
qiymatini aniqlash uchun 0500 «Nomoddiy aktivlarning eskirishi»
kontraktiv schyotidagi malumotdan foydalanish zarur. Unga kora,
nomoddiy aktivlarning eskirish summasi 45000 somni tashkil etadi
dåb faraz qilsak, nomoddiy aktivning qoldiq qiymati quyidagiga tång
boladi:
1500000 som − 45000 som = 1 455000 som.
Savdo korxonalarida tovarlar hisobi 2910 «Tovarlar» aktiv schyo-
tida yuritiladi. Ushbu schyotda tovarlarning sotish bahosi aks ettiriladi.
Ushbu tovarlarning sotib olish bahosini aniqlash uchun tartibga soluvchi
kontraktiv schåt 2980 «Savdo ustamasi» dagi malumotlardan foyda-
lanish zarur.
Masalan, korxonadagi tovarlar qoldigi 2910 «Tovarlar» schyoti
dåbåtida 4500000 som dåb aks ettirilgan, 2980 «Savdo ustamasi»
schyoti kråditidagi qoldiq esa shu tovarlarga bålgilangan savdo ustamasi
miqdorini bildiradi, bu summa 675000 ni tashkil etadi dåb faraz qilaylik:
4 500 000 − 675 000 = 3 825 000 som.
3 825 00 som korxonadagi tovarlarning sotib olish bahosini bildiradi.
Kontrpassiv schyotlar aktiv schyotlar bolib, ular bazi xojalik
mablaglari tashkil topish manbalari malumotlarini tartibga solish uchun
moljallangan. Masalan, 8600 «Sotib olingan oz aksiyalarini hisobga
oluvchi schyotlar»
Toldiruvchi schyotlar tågishli mablag va ularning tashkil topish
manbalari hisobini yuritishga moljallangan schyot malumotlarini
toldirish uchun moljallangan. Masalan, 1510 «Matåriallarni
tayyorlash va sotib olish», 1610 «Matåriallarning qiymatidagi farq»
schyotlari toldiruvchi schyotlar hisoblanadi.
58
4. Taqsimlovchi schyotlar
Ushbu schyotlar mablaglar va ular tashkil topish manbalarining
bazilarini kalkulatsiya obyåktlariga yoki davrlar boyicha togri taqsim-
lanishini taminlaydi.
Taqsimlovchi schyotlar ikkiga bolinadi:
yigib taqsimlovchi;
hisobot davrlari boyicha taqsimlovchi.
Yigib taqsimlovchi schyotlariga 2310 «Yordamchi ishlab chiqa-
rish», 2510 «Umumishlab chiqarish xarajatlari» schyotlarni misol
tariqasida kåltirish mumkin.
Masalan, asosiy ishlab chiqarishdagi asosiy vositalar yordamchi ishlab
chiqarish yordamida tamirlanadi. Yordamchi ishlab chiqarish tomonidan
bajarilgan tamirlash xarajatlari 2310 «Yordamchi ishlab chiqarishlar»
schyot dåbåtida yigiladi va tamirlash ishlari tugatilgach, asosiy ishlab
chiqarish xarajatlariga qoshiladi. Agarda ishlab chiqarishda bir nåcha
mahsulot tayyorlanayotgan bolsa, shu mahsulot tannarxiga mahsulot
turini ishlab chiqarishda band bolgan asosiy vositalar qiymatiga kora
mos ravishda taqsimlanadi.
Yigib taqsimlaydigan schyotlardan yana biri 2510 «Umum ishlab
chiqarish xarajatlari» schyot bolib, uning dåbåtida umumishlab chiqa-
rish bilan bogliq xarajatlar jamlanadi va ushbu xarajatlarni alohida
hisobga olish obyåktlari ortasida (A mahsulot, B mahsulot yoki
yordamchi ishlab chiqarish) taqsimlash tartibi tågishli normativ hujjatlar
bilan tartibga solinadi.
Hisobot davrlari boyicha taqsimlanadigan schyotlarga 3100
«Kålgusi davrlar xarajatlari», 4910 «Shubhali qarzlar boyicha zaxira-
lar», 8910 «Kålajakdagi xarajatlar va tolovlarning zaxirasi» larni
misol qilib kåltirish mumkin. Kålgusi davr xarajatlari 3100 «Kålgusi
davrlar xarajatlari» schyotida yuritilib, aktiv schyot hisoblanadi. Kålgusi
davr bilan bogliq xarajatlar sarflanganida ushbu schyotlarning dåbåtida
aks ettiriladi. Xarajat qoshilishi zarur bolgan hisobot davrlari kålganda
esa 3100 «Kålgusi davrlar xarajatlari» schyotida yigilgan xarajatlar
summasi shu schyot kråditida va tågishli ishlab chiqarish xarajatlari
schyotlari yoki davr xarajatlari schyoti dåbåtida aks ettirib borish yoli
bilan taqsimlanadi.
Masalan, korxonada 2009- yilning noyabr oyida kålgusi 2010- yil
uchun 60000 somlik obuna tolovi hisoblandi va hisoblashish schyotidan
tolandi.
59
Obuna tolovi hisoblanganda:
D
T
3190 − 60000 som
K
T
6990 − 60000 som.
Obuna tolovi nashriyotlarga otkazilganda:
D
T
6990 − 60000 som
K
T
5110 − 60000 som.
2010- yilning yanvar oyida esa obuna shu oy uchun ham amalga
oshirilganligi etiborga olinib, kålgusi davr xarajati emas, balki joriy
davr xarajati sifatida aks ettiriladi.
60000 som : 12 oy q 5000 som
D
T
9430 − 5000 som
K
T
3190 − 5000 som.
Xuddi shu buxgaltåriya provodkasi 2009- yilning barcha oylarida
aks ettirilib boriladi va 2010- yil boshiga 2009- yil uchun sarflangan
obuna xarajatlari qoldigi qolmaydi.
8910 «Kålgusi davr xarajatlari va tolovlari yuzasidan zaxira»
schyoti xususiyati ham xuddi shunday xarajatlarni hisobot davralari
boyicha togri taqsimlashga moljallanganligidadir.
5. Kalkulatsiya schyotlari
Ushbu schyotlar korxona faoliyatida ishlab chiqarilgan mahsulotlar,
sotilgan tovarlar, bajarilgan ish va korsatilgan xizmatlar tannarxini
aniqlash uchun xarajatlar hisobini yuritishga moljallangan. Kalkulatsiya
schyotlari dåbåtida mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish bilan bogliq
xarajatlar aks ettiriladi. Kråditida esa ishlab chiqarishdan tayyor mahsulot
(yarim tayyor mahsulot, ish, xizmat)larning haqiqiy tannarxi aks ettiri-
ladi. Kalkulatsiya schyotlari boyicha qoldiqlar dåbåt tomonda bolib,
tugallanmagan ishlab chiqarish miqdori hisoblanadi. Kalkulatsiya
schyotlariga 2010, 2310, 1510 schyotlar misol boladi.
6. Taqqoslovchi schyotlar
Bunday schyotlarga quyidagi schyotlar misol boladi:
9210 «Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib kåtishi»;
9220 «Boshqa aktivlarning sotilishi»;
9910 «Yakuniy moliyaviy natija»;
2610 «Ishlab chiqarishdagi yaroqsiz mahsulot» va boshqalardir.
Ushbu schyotlar orqali malum bir jarayon natijasi taqqoslanadi.
60
9210 «Asosiy vositalarning sotilishi va boshqacha chiqib kåtishi»
schyoti misolida taqqoslovchi schyotlar xususiyati korib chiqiladi.
Sotilayotgan asosiy vositalar bilan bogliq xarajatlar va daromadlar
quyidagilardir:
a) boshlangich qiymat 2000000;
b) eskirish summasi 250000;
d) shartnomada kålishilgan baho 2 500000;
e) asosiy vosita sotishda bålgilangan QQS 25000 (2500000 x 20: 200-
0000);
f) sotish natijasida olingan moliyaviy natija 400 (2000000 + 250000)
− (15.000 + 2500000)
Korib otganimizdåk, buxgaltåriya hisobi schyotlari joylashgan
joyiga qarab, balansdagi va balansdan tashqari schyotlarga bolinadi.
Korxonaning oz mablaglari uchun moljallangan schyotlar, balansdagi
va korxonada vaqtincha ishlatishda yoki saqlanishda bolgan mablaglar
uchun moljallangan schyotlar, balansdan tashqari schyotlar dåyiladi
7. Ikki yoqlama yozuv va uning qollanilishi
Korib otganimizdåk, jamiyatda ikkiyoqlama yozuvning paydo
bolishi buxgaltåriya hisobi rivojlanishiga asos bolgan. XIIIXIV asr-
larda ikkiyoqlama yozuv tizimi paydo boldi va Shimoliy Italiyaning
bir nåcha savdo markazlarida undan foydalanila boshlandi. Topilgan
yagona qolyozmalarga kora ikkiyoqlama yozuv 1340- yili paydo
bolgan.
Yana boshqa manbalarga kora bundan ham oldinroq Fransiyaning
Shampan viloyati savdo firmalarida (12991300) ikkiyoqlama yozuvdan
foydalanilgan. Uning asoschisi fransuz monarxi Luko Pacholi hisoblanadi.
U ozining ulkan ishi hisoblangan «Schyot va yozuvlar togrisida risola»
nomli asarida (1494- yil) hisob yozuvlari boyicha tushunchani ochib
bårdi. Hozirda ham bu kitob juda dolzarb hisoblanadi.
Korxona qaysi tarmoqqa qarashliligidan va unda qanday xojalik
jarayoni roy bårishidan qatiy nazar har doim ikki va undan ortiq
xojalik mablagi yoki ularning tashkil topish manbalari ishtirok etadi.
Shuning uchun ham xojalik jarayonlarini schyotlarda aks ettirishda
ikki yoki undan ortiq schyotlardan foydalaniladi. Korxonada sodir
bolayotgan xojalik jarayonlari tufayli mablaglar va ularning tashkil
topish manbalari bir-biri bilan boglanadi va natijada ular uchun
moljallangan buxgaltåriya hisobi schyotlari ham bir-biri bilan boglanadi
61
(bu boglanish «Schyotlar korråspondånsiyasi» dåyiladi). Schyotlar
boglanishining Buxgaltåriya hisobi yozuvlarida aks ettirilishiga «Ikkiyoq-
lama yozuv» ( buxgaltåriya provodkasi) dåb aytiladi. Korxonada sodir
bolayotgan jarayonlarga tågishli summalar buxgaltåriya hisobi yozuv-
larida eng kamida ikkita schyotga yoziladi, albatta bir schyotning
dåbåtiga, ikkinchi schyotning kråditiga.
Quyidagi misollar yordamida ikki yoqlama yozuv va uning amaliyot-
da qollanilishini tushuntirib båramiz:
Misol. Måhnat haqi bårish uchun hisoblashish schyotidan kassaga
7000000 som pul olindi. Ushbu xojalik jarayon tufayli korxonaning
bankdagi hisob-kitob schyotidagi mablagi kamayib, korxonaning
kassasida esa naqd pul kopaydi. Jarayonni chizma korinishida
schyotlarda aks ettirish quyidagi korinishda boladi:
D+ Kassa K
T
−
D
T
+ Hisob-kitob schyoti K
T
−
700000
700000
Yuqorida kåltirilgan misoldagi xojalik jarayoni tufayli «Kassa» va
«Hisob-kitob schyoti» schyotlari bir-biri bilan boglanadi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, ikki yoqlama yozuv bu xojalik
jarayonida vujudga kåladigan ozgarishlarning schyotlar tizimi orqali
ifodalanishidir.
Ikki yoqlama yozuv usulining ahamiyati shundaki, uning yordamida,
hisob ishlari togri yuritilayotganligini nazorat qilib borish imkoniyati
yaratiladi. Xojalik jarayonini bir schyoti dåbåti va ikkinchi schyotning
kråditida aks ettirilishi buxgaltåriya provodkasi dåyiladi. Buxgaltåriya
provodkasining ikki turi mavjud:
oddiy buxgaltåriya provodkasi;
murakkab buxgaltåriya provodkasi.
Oddiy buxgaltåriya provodkasida faqat ikki schyot qatnashib, biri
dåbåtlanadi, ikkinchisi kråditlanadi.
Misol. Bankdan qisqa muddatga 1000 000 som krådit olindi va
hisoblashish schyotiga otkazildi. Bank oldidagi qarz, shu bilan birga
hisoblashish schyotidagi pul mablagi ham kopaydi. Bank bilan qisqa
muddatli kråditlar yuzasidan hisoblashish schyoti passivligini va
hisoblashish schyoti aktivligini inobatga olsak, bu jarayon quyidagicha
aks ettiriladi:
D
T
5110 - «Hisob-kitob schyoti» - 1000000 som
62
K
T
6810 «Bankning qisqa muddatli kråditlari» - 1.000.000 som.
Murakkab buxgaltåriya provodkasida esa uch yoki undan ortiq
schyotlar qatnashib, bir schyot dåbåtlanishi va ikki yoki undan ortiq
schyot kråditlanishi va aksincha, bir schåt kråditlanib, ikki yoki undan
ortiq schyot dåbåtlanishi mumkin.
Misol. Korxonadagi asosiy vositalarga eskirish summasi hisoblandi:
a) asosiy ishlab chiqarishdagi asosiy vositalarga 220000;
b) yordamchi ishlab chiqarishdagi asosiy vositalarga 30000;
d) mamuriy boshqaruvdagi asosiy vositalarga 29500.
D
Ò
2010 − 220000 som,
D
Ò
2310 − 30000 som,
D
Ò
9420 − 29500 som,
K
Ò
0250 − 279500 som.
Shuningdåk, bazi hollarda xojalik jarayonlari bir tomonlama yozuv
orqali ham aks ettiriladi. Masalan, korib otganimizdåk, balansdan
tashqari schyotlar faqat bir tomonlama yozuv orqali korsatiladi.
Misol. Korxona qisqa muddatli ijaraga asosiy vosita oldi. Uning
balans qiymati 6 500900 som.
Ushbu xojalik jarayoni buxgaltåriya hisobi yozuvlarida quyidagicha
aks ettiriladi:
a) olinganda:
D
Ò
001 «Opårativ ijaraga olingan asosiy vositalar»;
b) egasiga qaytarilganda:
Ê
ò
001 «Opårativ ijaraga olingan asosiy vositalar».
8. Sintåtik va analitik hisob
Xojalik jarayonlari roy bårishi natijasida xojalik mablaglari va
ularning tashkil topish manbalarini doimo miqdoriy, tarkibiy hamda
joylashishi jihatidan ozgarib borishini hujjatlashtirish, buxgaltåriya
provodkalari yordamida schyotlarda aks ettirib borish buxgaltåriya
hisobining asosi hisoblanadi. Schyotlarni ular malumotlarni qay darajada
aks ettirishiga qarab sintåtik va analitik yozuvga ajaratish mumkin.
Sintåtik yozuvda xojalik mablaglari va ular tashkil topish manbalari
haqidagi malumotlar umumlashtirib, pul olchov birligida aks ettiriladi.
Sintåtik schyotlar orqali yuritiladigan hisob esa sintåtik hisob dåb ataladi.
Ozbåkiston Råspublikasi Buxgaltåriya Hisobi Milliy Standartlarining
21-son «Xojalik yurituvchi subyåktlarning moliyaviy-xojalik faoliyati
buxgaltåriya hisobi schyotlar råjasi va uni qollash boyicha yoriqnoma»
63
nomli standartda keltirilgan schyotlar sintåtik schyotlardir. Chunki bu
schyotlar bitta mablag yoki manba togrisida umumiy malumot båradi.
Bazi hollarda mablag yoki manba togrisida aniqlashtirilgan, dåtallash-
tirilgan, alohidalashtirilgan malumotlar zarur bolib qoladi. Bunday
malumotlarni olish uchun analitik hisobdan foydalaniladi.
Analitik hisob xojalik mablaglari va ular tashkil topish manbalari
haqidagi malumotlarni ularning alohida turlari boyicha, aniq
korsatkichlar orqali olishda foydalaniladi. Analitik schyotlar miqdori
u qollanilayotgan korxona, tashkilot va xojalikning qaysi sohasida
ekanligiga, ularning faoliyat doirasi katta yoki kichikligiga bogliq
boladi. Analitik schyotlar boyicha yuritiladigan hisob analitik hisob
dåyiladi. Quyidagi misollar orqali sintåtik va analitik schyotlarning
bir-biridan farqi va shu bilan birga ularning ozaro bogliqligi korib
otiladi.
«Tovarlar» schyoti 2900 raqami bilan bålgilanib, sintåtik schyot
hisoblanadi. Tovarlar xojalik mablaglarining aylanma aktivlar qismiga
kirib, muomala sohasida boladi. Shuning uchun ham bu schyot
aktivdir. «Tovarlar» schyoti dåbåti qoldigidagi summa savdo korxo-
nasidagi mavjud bolgan tovarlar qiymatini bildiradi, ammo
tovarlarning qaysi turidan qancha qolganligi haqidagi malumotni
ham pul olchov birligida, ham natura olchov birligida analitik
schyotlar orqali olish mumkin. Sintåtik va analitik schyotlarning bir-
biridan farqi shundaki, sintåtik schyotlarda xojalik mablaglari va
Do'stlaringiz bilan baham: |