R. O. Ismatov Nammqi, "Menejment" kafedrasidotsenti, iqtisod fanlari

2.5.Iste’molchilarga yo‘naltirilgan marketing strategiyalaini loyihalash1.
Bozor va iste’molchilar to ‘liq tushunilgandan keyin, marketing boshqaruvi endi 
iste’molchiga yo‘naltirilgan marketing strategiyalarini loyihalashi mumkin. Biz 
marketing boshqaruvini maqsadli bozorni tanlash va u bilan samarali munosabatlarni 
qurish san’ati va fani deb tushunsak bo‘ladi. Marketing menejerlarining asosiy 
maqasdi yuqori darajadagi iste’molchi qiymatini shakllantirish orqali xaqiqiy 
iste’molchilarni topish, ularni jalb etish va ular sonini oshirishdan iboratdir. Samarali 
marketing strategiyasini loyihalash uchun marketing menejerlari quyidagi ikkita 
savolga javob topishlar kerak:
- qanday iste’molchilarga xizmat ko‘rsatamiz?
- va bu iste’molchilarga qanday qilib xizmat ko‘rsatamiz?
X izm at k o ‘rsatish uchun iste’molchilarni tanlash.
Kompaniya avvalo kimga 
xizmat ko‘rsatish kerakligi bo‘yicha qaror qabul qilishi lozim. Uni kompaniyalar 
iste’molchilarni segmentlarga ajratish orqali amalga oshiradi. Bazilar marketing 
boshqaruvini imkoni boricha ko‘proq iste’molchilarni topish va bu orqali talabni 
oshirish deb hisoblaydi. Ammo marketologlar bozordagi barcha iste’molchilarga 
xizmat qila olmasligini tushunadi. Barcha iste’molchilarga xizmat ko‘rsatishga 
xarakat qilish orqali ular xech bir iste’molchiga xizmat ko‘rsata olmaydi. Uning 
o ‘rniga ular ayrim iste’molchilarni tajratib olib, ularga yaxshi va samarali xizmat 
ko‘rsatishni xohlashadi. Qisqa qilib aytganda marketing boshqaruvi bu-iste’molchi va
1 Philip Kotler., Gari Armstrong. “Prinsiples of marketing”2014.719p
30

---

talab menejmenti hisoblanadi.
M arketing boshqaruvi y o ‘nalishlari.
Marketingni boshqarish iste’molchilar 
bilan samarali munosabatlarni o ‘rnatishga m o‘ljallangan strategiyalarni ishlab 
chiishni o ‘z oldiga asosiy vazifa sifatida qo‘yadi. Ammo bu marketing 
strategiyalarini qanday falsafa olg‘a suradi? Jamiyat, tashkilot va istemolchilar 
manfaatlariga qanday baho beriladi? K o‘p hollarda bu savollar munozarali bo‘lib 
bqolmoqda.
Quyidagi beshta muqobil konsepsiyalar asosida kompaniyalar o ‘z marketing 
strategiyalarini loyihalaydilar va amalga oshiradilar ya’ni:
- ishlab chiqarish konsepsiyasi;
- mahsulot konsepsiyasi;
- sotish konsepsiyasi;
- marketing konsepsiyasi;
- ijtimoiy marketing konsepsiyalaridir.
Ishlab chiqarish konsepsiyasi
o ‘z harakatini mahsulot ishlab chiqarish 
samaradorligaga, mahsulot birligining tannarxini pasaytirish maqsadida ishlab 
chiqarish texnologik jarayonlarning optimallashuviga qaratadi. Boshqa so‘z bilan 
aytganda, keng tarqalgan va narx jihatidan qulay bo‘lgan tovarlarga nisbatan 
marhamatli bo‘ladilar. SHunga ko‘ra bu konsepsiya e ’tiborining asosiy ob’ekti qilib 
ishlab chiqarishni takomillashtirish va taqsimot tizimining samaradorligani tanladi. 
Maqsadga erishishning etakchi vositalari sifatida ishlab chiqarish miqyoslarini 
kengaytirish va mahsulot tannarxini kamaytirish tavsiya etilardi.
Tovar konsepsiyasi
mahsulotning iste’molchilik xususiyatlarini oshirishga 
alohida ahamiyat beradi. Bunda asosiy tezis sifatida iste’molchilar eng yuqori sifatli, 
eng yaxshi ekspluatatsion xususiyatlarga ega bo‘lgan tovarga nisbatan xayrixoh 
bo‘ladilar, degan tushunchani ilgari suradilar. Asosiy diqqate’tibor tovarga qaratiladi, 
shuning uchun ham marketing harakatlari tovar sifatiga, aniqrog‘i uning 
modernizatsiyasiga qaratildi.
30-yillarning o ‘rtalaridan 80-yillarning o ‘rtalarigacha marketing rivojlanishining 
ikkinchi bosqichi davri bo‘ldi. Bu davrda e ’tibor sotishga, so‘ngra esa iste’molchiga 
qaratiladi.
Sotish konsepsiyasi
sotish va sotilishlarni rag‘batlantirish sohasida etarli 
harakatlarni amalga oshirmasa, iste’molchilar firmaning tovarlarini kerakli miqdorda 
sotib olmaydilar, deb hisoblaydi. Firmaning asosiy maqsadi — sotilishlar hajmining 
o ‘sishi hisobiga foyda olish. E ’tiborining asosiy maqsadi — sotish va xizmat 
ko‘rsatish texnologiyasi va sotishni rag‘batlantirish bo‘yicha tijorat jarayonlarini 
jadallashtirish.
Vaqt o ‘tishi bilan marketing mohiyati tovar va narx siyosati, taqsimlash, siljitish
2 Philip Kotler., Gari Armstrong. “Prinsiples of marketing”2014.719p
31

---

va sotish jarayonlarining majmui sifatida tobora ko‘proq tushunilib boryapti. 
«Marketing aralashmasi» deb tarjima qilingan maxsus «marketing-miks» atamasi 
kiritilyapti. 
Keyingi 
umumiy 
marketing 
konsepsiyasida 
marketing-miks 
konsepsiyasiga aylanadi, asosiy e’tibor iste’molchilar ehtiyojlariga va ularning 
samarali qondirilishiga qaratiladi. Endi yakuniy natijaga erishish, ya’ni foyda olish, 
tovar va boshqa bir qator omillar va marketing harakatlari vositasida (marketing- 
miks) iste’molchilar ehtiyojlarini qondirishga uzviy bog‘lanib qoldi.
Marketing rivojlanishining uchinchi eng sifatli bosqichi taxminan 80-yillarning 
o ‘rtalarida boshlandi va hozirgi vaqtda ham davom etmoqda. Bu erda strategik, 
ijtimoiy yo‘naltirilgan, individual marketing, marketing munosabatlari, katta ijtimoiy 
guruhlar marketingi — mezo — va mega-marketinglar konsepsiyalari hukmronlik 
qiladi. Iste’molchilar dunyoning yagona markazi bo‘lmay qoladi. Bunda uchta 
omilning muvozanati vujudga keladi: firmaning foydasi, xaridorlarning ehtiyojlari va 
jamiyat 
manfaatlari. 
M arketing 
konsepsiyasi
asosida 
iste’molchilar 
va 
raqobatchilarga yo‘naltirilganlik yotadi. Strategik marketing mazmuni iste’molchilar 
ehtiyojlarini qondirish va bir vaqtning o ‘zida yaxshiroq iste’mol xususiyatlariga ega 
bo‘lgan tovarni yaratish yoki pastroq narx qo‘yish orqali raqobatchilarga nisbatan 
ustunlikka erishishdan iborat. Raqobatchilarga yo‘naltirilganlik iste’molchilarga 
yo‘naltirilganlikka zid bo‘lmaydi. Aksincha, uni kuchaytiradi, chunki korxonalar 
shunday sharoitga qo‘yilganki, bozor ehtiyojlarini qondirish ishlab chiqarish, 
xarajatlar va boshqa sohalardagi hamma yutuqlarni maksimal hisobga olishni talab 
qiladi. Hozirgi vaqtda jamiyat tomonidan hal etilayotgan yirik iqtisodiy, xom 
ashyoviy, energetik va boshqa muammolar jamiyat ehtiyojlarini va iqtisodiy 
resurslarga 
yo‘naltirilganlikni 
kuchaytirib, 
marketingning 
iste’molchilik 
konsepsiyasini ancha o ‘zgartirib yubordi. 
Ijtim oiy m arketing konsepsiyasi3
nafaqat 
bitta shaxsning, balki butun jamiyat extiyojlarini qondirishga qaratilgan. Korxona 
foydasi, xaridor ehtiyojlari va jamiyat manfaatlarining o ‘ziga xos muvofiqlashuvi va 
o ‘zaro bog‘lanishi sodir bo‘ladi (3-rasm).
Jamiyat