R. I. Ismailov, M. A. Eshmuhamedov polimerlarni qayta ishlash jarayoni

Valslarning tuzilishi. 32-rasmda 2130 660/660 P yakka 
tartibdagi o‘ng yuritmali zamonaviy aralashtiruvchi valslarning 
tuzilishi ko‘rsatilgan.
Dumalash podshipnik (3) lariga o‘rnatilgan, bir-biriga qarab 
aylanadigan ikkita ichi bo‘sh (oldingi (1) va orqa (2)) valok 
stanina (4) larga o‘rnatilgan. 
Staninalar traversa (5) lar tomonidan tortilgan va to‘g‘ri 
to‘rtburchakli derazani hosil qiladi. Ularda valoklar podshipnik-
larining korpuslari o‘rnatilgan. Odatda, stanina va traversalar 
po‘latdan quyib ishlanadi va yetarlicha mustahkamlikka ega. 
Staninalar cho‘yandan yoki temirbetondan ishlangan massiv 
fundamental plita (7) ga o‘rnatilgan.
Orqa valok podshipniklarining korpuslari staninalarga qo‘z-
g‘almas qilib o‘rnatilgan va bolt (6) lar bilan (staninaning orqa 
devoriga) mahkamlangan.

---

110
Valoklar o‘rtasidagi oraliqni o‘lchash uchun oldingi valok 
podshipniklarining korpuslari stanina bo‘ylab yo‘naltirgichlar 
bo‘yicha harakatlanishi mumkin. Oldingi valok podshipniklari 
korpuslarining staninalardagi harakati zazorni sozlash 
mexanizmi yordamida bosiladigan vint (8) bilan amalga 
oshiriladi. Zazorni sozlash mexanizmi qo‘l bilan maxovikcha 
32-rasm. 2130 660/660 P valsining tuzilishi: 1 – oldingi valok; 2 – orqa 
valok; 3 – valokning podshipnigi; 4 – stanina; 5 – traversa; 6 – bolt; 
7 – fundamental plita; 8 – siquvchi vint; 9 – maxovikcha; 10 – elektr 
yuritma;  11 – oraliq ko‘rsatkichning diski; 12 – friksion shesternalar; 
13 – strelkalar; 14 – tortiluvchi yuritmali shesterna; 15 – fundamental 
bolt; 16 – poddon; 17 – reduktorning chiqish vali; 18 – tortuvchi yurit-
mali shesterna; 19 – reduktor; 20 – kolodkali tormoz; 21 – yuritmaning 
elektr yuritmasi; 22,  23 – to‘siq kojuxlari; 24 – suv bilan sovitish 
tizimining quvuri; 25 – quyiladigan tog‘ora; 26  –  avariyali  о‘chirish 
shtangasi; 27 – qo‘lda moylanadigan nasos.

---

111
(9) (dastak) yoki elektr yuritma (10) bilan harakatga keltiriladi. 
Har ikki bosiladigan vint (8) dan biri saqlagich shayba 
orqali oldingi valok podshipnigining korpusiga tiraladi. Vals-
lar zo‘riqib ishlaganda yoki oraliqqa qandaydir tashqi modda 
tushsa shayba kesilib ketadi, oldingi valok gorizontal yo‘nalish-
dagi kuch ta’sirida itariladi va valoklar o‘rtasidagi zazor 
kattalashadi. 
Oldingi valoklarning harakatini cheklash uchun chekka 
o‘chirgichlar o‘rnatilgan, ular valokning berilgan holatida ora-
liqni sozlash mexanizmining elektr yuritma (10) sini o‘chiradi. 
Valslarning ba’zi konstruksiyalarida oldingi valokni orqa 
valok 
ka siqilishdan saqlovchi qurilmalar mavjud. Oldingi 
valokning bir tekis harakatlanishini va valoklar o‘rtasidagi 
zazorni nazorat qilish uchun har bir staninada zazor kattaligini 
ko‘rsatuvchi disklar (11) o‘rnatilgan. 
Ishlanayotgan materialning podshipniklar ichiga kirib 
qolishining oldini olish uchun valslar maxsus himoyalovchi 
qurilmalar – strelkalar (13) ga ega. 
Vals quvvati 160 kW bo‘lgan elektr yuritma (21) dan 
reduktor (19) orqali yuritiladi. Elektr yuritma reduktor bilan 
umumiy fundament plitaga valslar bilan birga o‘rnatilgan. 
Reduktorning chiqish vali (17) ga tortuvchi (18) kichik shesterna 
kiydirilgan bo‘lib, u orqa valokning bo‘yniga kiygizilgan 
tortiladigan yuritmali katta shesterna (14) bilan tishlashgan. 
Aynan ushbu juft shesternalar orqali valsning orqa valoklari 
harakatga keltiriladi. Oldingi valok esa juft friksion shesterna 
(12) lar orqali harakatga keladi. Barcha shesternalar kojux (22 
va  23) lar bilan yopilgan. Valoklarning podshipniklari quyuq 
moy bilan orqa valok tomonda joylashgan NRG tipidagi qo‘l 
nasosi (27) yordamida moylanadi. 

---

112
Vals avariya to‘xtatish qurilmasi bilan jihozlangan. U pol 
sathidan 1200 mm balandlikda valoklarning sirtiga parallel 
joylashgan ikkita shtanga (26) shaklida yasalgan. Shtanga 
bosil ganda uning uchlari richaglar tizimi orqali valslarning 
traversalariga mahkamlangan o‘chirgichlarga ta’sir qiladi, 
natijada yuritmaning elektr yuritmasiga tok kelishini to‘xtatadi. 
Shu bilan birga elektr yuritmaning validagi kolodkali tormoz 
(20) ning elektromagniti o‘chiriladi va tormoz shkivini tormoz 
(prujina yoki yuk ta’sirida) siqadi. 
Texnika xavfsizligi bo‘yicha joriy me’yorlarga binoan, 
avariyali o‘chirgich valslardagi ish xavfsizligini ta’minlashi 
kerak. Yuklanmagan valslarda avariyali o‘chirgich yoqilgan 
ondan boshlab tormozlash yo‘li oldingi valok aylanishining 
1/4 qismidan oshib ketmasligi kerak. Yuklangan valslarda tor-
mozlash tizimi valoklarni darhol to‘xtatishi kerak. Zamonaviy 
valslarda avariyali tormozlashda oldingi valok avtomatli 
tarz 
da orqa valokdan qochadi va ular o‘rtasidagi zazorni 
kattalashtiradi.
Materiallarni valslarda ishlaganda ko‘p miqdorda issiqlik 
ajralib chiqadi, valoklar va materiallar qizib ketadi. Hosil 
bo‘lgan issiqlikni olib ketish, materialni va valoklarni sovitish 
uchun ularning ichi bo‘sh qilib ishlanadi. Valoklarning ichki 
yuzasi o‘yib olingan bo‘ladi va darchaning bo‘shlig‘ida quvur-
lar (24) bo‘ylab forsunkalar orqali suv beriladi.
U valoklarning ichki yuzasini yuvib, sovitadi va tog‘oraga 
(25) voronka orqali uzluksiz ravishda quyilib turadi.
Texnologik jarayonni to‘g‘ri olib borish uchun valslar na-
zo rat qiluvchi, qayd qiluvchi va boshqaruvchi asboblar bilan 
jihozlanishi zarur. Bu, ayniqsa, laboratoriya va tajriba ishlari 
uchun mo‘ljallangan valslar uchun zarur. Valslar valok lar ishchi 

---

113
yuzalarining haroratini o‘lchash; kirayotgan va chiqayotgan 
suvning haroratini o‘lchash va qayd qilish; valoklarning pod-
ship 
niklari, reduktor va elektr yuritmaning haroratini o‘l-
chash va ko‘rsatish; sovituvchi suvning bosimini o‘lchash va 
ko‘rsatish; har bir valokning aylanma tezligini va ularni bir 
tekis boshqarish holatidagi friksiyani o‘lchash va ko‘rsatish; 
gorizontal yo‘nalishdagi itarish kuchlarini ko‘rsatish va qayd 
qilish; kuchlanish, tok kuchi va quvvatni o‘lchash va qayd 
qilish; har bir siquvchi vintdagi zazor kattaligini aniqlash; 
materialga ishlov berishning alohida operatsiyalari va butun 
sikli bo‘yicha ish unumini nazorat qiluvchi asboblar bilan 
jihozlangan bo‘lishi zarur.
Zamonaviy valslarda nazorat-o‘lchov asboblari maxsus 
pultga chiqarilgan bo‘ladi. Laboratoriya valslarida oldingi 
va orqa valoklarning haroratini avtomat tarzda yoki qo‘lda 
o‘lchash, boshqarish va qayd qilib borish, valokning chap va 
o‘ng tayanchlaridagi gorizontal itarish kuchlarini o‘lchash 
va qayd qilib borish, shuningdek, suv va bug‘ning bosimini 
o‘lchash nazarda tutilgan. Barcha asboblar alohida maxsus 
joylarda joylashtirilgan. Elektr yuritmalari boshqaruv pultidan 
boshqariladi. 
Haroratni avtomat boshqarish termoparalar va elektron 
potensiometrlar yordamida suv va bug‘ berish quvurlaridagi 
klapanlarni ochish va yopish yo‘li bilan amalga oshiriladi. 
Gorizontal itaruvchi kuchlarni o‘lchash va yozib borish uchun 
kuch o‘lchovchi 40 kN kuchga mo‘ljallangan tenzorezistiv 
datchiklar va elektron avtomat potensiometrlar xizmat qiladi.
Rezinani listlaydigan valslardan olish, isituvchi valslarni 
va boshqa mashinalarni rezina bilan ta’minlash, listsimon 
rezina aralashmasini sovitish va uni oraliq omborlarda saqlash 
8—

---

114
uchun turli yordamchi jihozlar qo‘llaniladi. Agar listlangan 
rezina aralashmasi valslardan keyin darhol kalandrlarga yoki 
chervyakli mashinalarga uzatilmasdan, oraliq omborga jo‘na-
tiladigan bo‘lsa, u sovitilishi va yopishishning oldini olish 
uchun izolatsion material bilan qoplanishi kerak. Buning uchun 
turli sovitish qurilmalaridan foydalaniladi.
Hozirgi kunda rezina aralashtirgichlar rezina aralashmalarini 
tayyorlash va kauchukni plastifikatsiyalash uchun asosiy jihoz 
hisoblanadi. Rezina aralashtirgich bir-biriga qarab aylanuv-
chi shakldor profilli valoklari bo‘lgan yopiq kameradan yoki 
yuklash voronkasiga rezina aralashmalarining barcha kompo-
nentlari belgilangan tartibda uzatiladigan chervyak tipidagi 
mashinadan iborat.
Rezina aralashtirgichlarning valslardan afzalligi ish jara-
yonining germetiklanganligi (buning natijasida sochiluvchi 
komponentlar to‘kilmaydi, chang hosil bo‘lmaydi), materialni 
qayta aralashtirish sharoitining qulayligi, ish unumining yuqo-
riligi, aralashtirish vaqtining sezilarli darajada qisqarishi, 
ishning bexatarligidir. Bundan tashqari, rezina aralashtirgichlar 
boshqa aralashmalarga ishlov beradigan keyingi mashinalarga 
oson moslashadi; undagi jarayonlarni avtomatlashtirish mumkin. 
Biroq, rezina aralashtirgichlar valslarga qaraganda ancha yuqori 
haroratda ishlaydi. Valslarda aralashmalarga ishlov berishda 
harorat 55–80°C atrofida bo‘lsa, rezina aralashtirgichda u 
140°C gacha ko‘tariladi; rezina aralashtirgichdan chiqishda esa 
harorat, odatda, 100–120°C bo‘ladi. Bunga sabab mashinaning 
yopiq kamerasidan issiqlikni olib ketishning qiyinligidadir. 
Shu sababli rezina aralashtirgichni sovitish uchun sovuq suv 
sarfi valslarni sovitishga qaraganda ko‘p bo‘ladi.

---

115