R. I. G im u s h, F. M. M a t m u r o d o V


RESPUBLIKA INNOVATSION AMALIYOTI



Download 4,17 Mb.
Pdf ko'rish
bet68/86
Sana20.07.2022
Hajmi4,17 Mb.
#825606
1   ...   64   65   66   67   68   69   70   71   ...   86
Bog'liq
Innovatsion menejment. Gimush R.I.

4.3. RESPUBLIKA INNOVATSION AMALIYOTI
Reja: 
1. Respublika innovatsion am aliyot jarayon i holati.
2. Respublikada innovatsion jarayonlam ing moliyalanishi va rivojlani-
shi.
Tayanch iboralar: 
innovatsiya faoliyati, 
ITTKI 
sektori, moliya tizimi,
tarkibiy elementlar, biznes-inkubator.
4.3.1. Respublika innovatsion amaliyot jarayoni holati
Bugungi kunda respublikada investitsiya — innovatsiya milliy D asturi 
yagona m aqsadga yo'naltirilgan ho lda, izchillik bilan am alga o shirilm oq ­
da. M az k u r D astu rd a yaqin yillarga m o ‘ljallangan ustuvor va strategik 
aham iyatga ega loyihalar belgilangan bo ‘lib, D astur iqtisodiyotning yoqilg‘i- 
energetika, m ashinasozlik, to g ‘-ko nchi!ik, kim yo, yengil san oat h am d a 
qishloq x o ‘jaligi m ahsulotini qayta ishlash sohasi kabi deyarli b arch a so- 
halarini qam rab olgan.
D asturni am alga oshirishda respublika hukum ati huzuridagi F an va 
texnologiyalar M arkazi m u a m m o la rb o ‘yicha kengashi, tarm oq ilm iy-texni- 
ka m arkazlari, viloyatlar qoshidagi fan va texnika xalqaro m arkazlari ham da 
ilg‘o r texno logiyalar m arkazlari ish tiro k etad ilar. X alqaro m ark azlard a 
am aliy (ishlab chiqarish tuzilm alarida tayyorlangan) va innovatsion (fan 
va ilmiy xizm at k o ‘rsatish sohasidagi) vazifa h am d a m u am m o lar shakl- 
lantirilib, konsalting va axborot xizm atlari k o ‘rsatiladi. Shu bilan birga bu 
so h ad a hali am alga oshirilishi z a ru r b o ‘lgan vazifalar k o ‘p. Ju m la d a n , 
innovatsiya loyihalarini m oliyalashtirish m exanizm in i tako m illashtirish 
zarur. Innovatsion faoliyat m arkazlashtirilgan va m arkazlashtirilm agan turda 
m oliyalashtiriladi. Birinchi usulda pul m ablag‘lari: davlat budjeti, ilm iy- 
texnik rivojlanish davlat D asturiga kiritilgan loyihalarni m aqsadli m oliy a­
lashtirish: tanlov ishlarini bajarish b o ‘yicha ja m g ‘arm alar; m uayyan loyi­
ha u ch u n ajratilgan va qaytarilishi kutilm aydigan gran tlar ham d a subsidi­
yalar; hokim iyatlar va boshqaruv organlari m axsus buyurtm alarini m oliy­
alashtirish; davlat banklarining kreditlari hisobidan taq dim etiladi.
M oliyalashtirishning m arkazlashtirilm agan usuli korxonalarning xususiy 
m a b la g ia ri, xorijiy investorlar, xususiy shaxslar, m axsus m oliya yoki hay- 
riya jam g 'arm alari ham da kredit m ablag‘laridan foydalanishga asoslangan. 
M asalan, A Q S H da sanoat kom paniyalari va banklari universitetlar, kollej- 
lar, federal hukum at idoralari h am d a m ahalliy boshqaruv organlari, soha- 
lar va ularning uyushm alari, xususiy shaxslar ilmiy jam g ‘arm alarini tashkil 
qilishda faol qatnashadilar.
113


0 ‘zbekistonning Davlat investitsiya siyosati birinchi navbatda iqtisodi- 
y otda tuzilm aviy o'zgarishlarni chuqurlashtirish, korxonalar investitsiya 
faoliyatini jadallashtirish ham da chet el investitsiyalarini keng m iqyosda 
jalb qilish, shuningdek, investitsiya loyihalari tan lovi aso sid a ijtim oiy 
m asalalarni hal etishga y o ‘naltirilgandir.
B ozor xo‘jaligiga m os b o ‘lgan soliq tizim iga o ‘tish innovatsiya tu zil- 
m asining moliyaviy jihatd an t a ’m inlanishi yaxshilanishiga k o ‘m aklashadi. 
M azkur tizim ning m ohiyati belgilanayotgan soliq m iqdori m ah sulotn ing
yangi yaratilgan qiym ati m iqdori, olingan foyda ham d a m avjud b o ‘lgan 
mulk qiym atiga bevosita bog‘liqligidan iborat.
Shuni ta ’kidlash joizki, amaldagi soliq tizim i kichik korxonalar, ju m - 
Iadan, innovatsiya korxonalari faoliyat yuritish sharoitiarini hisobga ol- 
m aydi. Innovatsiya korxonalari, boshqa xususiy korx on alar kabi foyda 
solig‘ini to 'lash paytida soliqqa tortiladigan foyda m iqdorini aniqlashda 
im tiyozga egadirlar. Jum ladan, ularga ishlab chiqarishni kengaytirish, qayta 
tashkil qilish, texnikaviy jihozlash u chun y o ‘naltirilgan foydani chegirish 
huquqi taqd im etilgan. Ishlab chiqarish u ch u n m o 'ljallan g an m ahsu lot 
h am d a qurilish m ateriallarini yetkazib beradigan bazi b ir korxonalar ol- 
gan foydasi ushbu korxona ro ‘yxatga olingan kundan boshlab, dastlabki 
ikki yil m obaynida soliqqa tortilm aydi.
M azkur im tiyoz tugatilgan yoki davlat tasarrufidan chiqarilgan yoxud 
sanatsiya natijasida qayta tuzilgan innovatsiya korxonalari, ularn ing filial- 
lari ham da tuzilm aviy bo'linm alariga tegishli emas.
R ivojlangan b o zo r iqtisodiyotiga ega m am lakatlar tajribasiga k o ‘ra, 
innovatsiya korxonalari uchun respublikada qabul qilingan h am d a iqti- 
sodiyotning ustuvor sohalarida amal qilayotgan barcha im tiyozlarni q o ‘llash 
m aqsadga muvofiqdir. B undan tashqari, ilmiy izlanishlarni bajarayotgan 
innovatsiya korxonalari tadqiqot ishlari uchun ilm iy-texnik asbob-usku- 
n alar sotib olgan yilning o ‘zidayoq, 50 foizli am ortizatsiya huquqiga, qol- 
gan asosiy m ablag‘lar hisobidan esa jadallashgan am ortizatsiya huquqiga 
ega b o ‘lishlari lozim.
S an o at sohasi u ch u n innovatsiyalarni jo riy etad ig an k o rx o n alarg a 
litsenziyalar va «nou-xau»larni sotish jarayonida soliqqa to rtish vaqtida 
chegirm alar taqdim etilishi, ishlab chiqarishni kengaytirishni am aiga oshi- 
radigan korxonalarga esa soliqqa tortiladigan m ablag1 lar hisobidan yangi 
asbob-uskunalar qiym atini chiqarib tashlash huquqi berilishi lozim .
O qilona investitsiya siyosatini yuritishda davlat to m o n id a n in n o v at­
sion tadbirkorlikka sarm oya q o ‘yishning o ‘ziga xos afzalliklari yaratiladi. 
K o'pchilik salohiyatli investorlar uchun qim m atli q o g 'o zlar aylanish so- 
hasining qonunchilik bazasini takom illashtirish b o ‘yicha tadbirlar, xususiy
114


kredit tashkilotlari to m o n id an taqdim etilgan qarz kafolatlari eng jozib a- 
d o r b o ‘iib hisoblanadi. Q im m atli qog‘ozlam i m ahalliy va xalqaro b ozo r- 
larda tarqatilishi sam aradorligini oshirish m aqsadida 0 ‘zbekistonda «D av- 
incom » investitsiya firmasi tashkil qilingan. U shbu firm a qim m atli qog‘ozlar 
bozorini takom illashtirish yuzasidan davlat vakili hisoblanadi.
S alo h iy atli sarm o y a d o rlar erkin pul m ab lag ‘larin i jalb etish d a eng 
m uhim iqtisodiy instrum ent fond bozoridir. A ksiyalar likvidligi, firm aning 
reklam a-ax b o ro t faoliyati, valyuta m ay donchasida sotuvga q o ‘yilgan ak ­
siyalar harak atinin g tahlili va aksiyalar paketini c h e t el investorlariga so ­
tish F o n d bozori holatining yanada yaxshilanishiga xizm at qiladi.
In n o v a tsio n biznes b o ‘yicha faoliyat y u ritad ig an tad b irk o rla r va in - 
v esto rlarn in g d aro m ad i, investitsiya ko rx o n alari aktivlarining b o zo r qiy ­
m ati o ‘sishiga belgilangan soliq stavkasiga, y a ’ni fo n d bo zo rid a so tilad i- 
gan q im m a tli qog‘ozlarning sotuv q iym atiga o ‘rn a tilad ig an soliq stav ­
kasiga b o g ‘liqdir. Soliq stavkasi innovatsiya k o rx o n alarin i m oliy alash ti­
rish tavakkalchiligi darajasini oshiruvchi yoki kam aytiru vchi om il h iso b ­
lanadi. S h u n in g u ch u n h am qim m atli qog‘o z la r bilan am alga oshiriladi- 
gan o p eratsiy a lard a divid en d lard an , q im m a tli q o g ‘ozlarni sotib olish d an
u n d irila d ig a n soliq, shuningdek, tarkibiga q im m a tli q o g ‘o zlar qiym ati 
k iritilgan k o rx o n alar m ulkidan olinadigan soliq kabi undiriladigan turli 
xil q a y ta -q a y ta soliqlarga y o ‘l q o ‘ym aslik lozim . S oliq solishning bu kabi 
a m aliy o ti natijasid a ish bilarm onlik faolligi p asay ad i, y a ’ni in no vatsio n 
k o rx o n a la r tashk il topishi su r’atlari qisq arad i, o q ib a td a hozirgi k u n d a 
k o rx o n a la rn in g faoliyat yuritish im k o n iy a tla ri k am ay ib b o rad i. S oliq 
y u k in in g p asayishi in n o v atsio n ta d b irk o rlik k a h a m d a iq tiso d iy o tn in g
xususiy sektoriga investitsiyalar jalb qilishda ikkilam chi kapital (qim m atli 
q o g ‘o z la r b o zo ri)n in g aham iyatini o shiradi. S h u n d ay qilib, innovatsiya 
va investitsiya siyosatining asosiy vazifalari: iqtisodiy faoliyatda b arq aro r- 
likning t a ’m inlanishi (soliqlar, foiz stavkalari, am o rtiza tsiy a m e ’yorlari); 
u stu v o r so h alard a salohiyatli, istiqbolga ega k o rx o n alarn i q o ‘llab-quv- 
vatlash h a m d a ichki va tashqi investitsiyalarni ishlab chiqarish soh ala- 
riga ja lb q ilish d an iborat b o ‘lishi zarur.
A Q S H va Buyuk Britaniya m am lakatlari tajribasidan ravshan b o ‘ladiki, 
qulay innovatsion tadbirkorlikni tashkil qilish u c h u n im tiyozli aksiyador- 
lik opsionini q o n u n asosida belgilash m aqsadga m uvofiqdir. Bu opsionga 
k o ‘ra, innov atsio n korxonalarning m a ’lum b ir q ism ini em issiyadan b ir 
n ech a yil o ‘tganid an so‘ng, opsion berilgan paytdagi nom inal qiym atga 
teng b o ‘lgan narx asosida sotib olish huquqi taqdim etiladi. N atijada, yuqori 
m alakali xodim lar va m enejerlar uchun innovatsiya korxonalaridagi m ehnat 
jozibadorligi oshadi, chunki kichik korxo n alar yirik korporatsiyalar kabi
115


yuqori ish haqini belgilay olm aydilar, biroq ularda kelgusi foydadan d a ro ­
m ad olish im koniyati mavjud.
0 ‘z b e k is to n d a in n o v a tsiy a fa o liy a tin i ta d b irk o rlik n in g u s tu v o r 
y o ‘nalish ig a a y la n tirish u c h u n quyidagi ta d b irla rn i a m a lg a o sh iris h
maqsadga muvofiqdir:
— uzoq m uddatga (10 yil) ham da yaqin 2—3 yilga m o ‘ljallangan dav ­
lat innovatsiya siyosatining asosiy y o ‘nalishlarini qam rab olgan inn o v atsi­
ya tuzilm asini rivojlantirish dasturini yaratish. Ushbu dasturda davlat o r- 
ganlari va ilm iy b irlashm alarning ( 0 ‘zR F an lar A kadem iyasi, so h a la r 
b o ‘yicha ilm iy-texnik va m uhandislik jam iyatlari va boshqalar) vazifalari 
aniq ishlab chiqilishi lozim:
— innovatsiya loyihalarini ekspertizadan o'tkazishning sam arali tizim ini 
tashkil qilish. Bu tizim da loyihalarga q o ‘yiladigan talablar: b osq ich m a- 
bosqich am alga oshirilishi, qaytarilm aslik, m ualliflar bilan m ulo q o t, ek- 
spertlarning javobgarligi, ularni rag'batlantirish m uddati chizilganligi va 
boshqalar:
— mualliflik huquqiga rioya qilish. Ilm iy-texnika va innovatsion fir- 
m alar faoliyat yuritishi uchun qulay sharoit yaratish. M azkur firm alarda 
asosiy texnik yechim larning m ualliflari bilan bir vaqtda korxona egalari 
ham hal qiluvchi rol o ‘ynaydi;
— innovatsiya tashkilotlari sektoriga moliyaviy qo 'y ilm alar va real in ­
vestitsiyalar uyg‘unlashuvini ta ’minlaydigan innovatsiya loyihalarini m oli- 
yalashtirishning venchur tizim ini tashkil qilish;
— innovatsiya loyihalari haqida m a’lum otga ega bo'lgan kuchli axborot 
tizim ini tashkil qilish;
— q o n u n ch ilik m e ’yoriy bazasini, soliq solish, hisoblash ta rtib i va 
undirilishini soddalashtirish ham da innovatsiya faoliyatini rag‘b atlantirish 
jihatlarini takom illashtirish:
— in n o v atsiy a loyih alarini m o liy a la sh tirish n in g n o d av lat tiz im in i 
rag‘batlantirish;
— qaytarilish asosidagi loyihalar m oliyalashtirilishining rivojlantirish, 
texnoparklar shaklidagi ilmiy tashkilotlar tuzilm asini shakllantirish;
— lizingni rivojlantirish;
— yirik loyihalarga birgalikda sarm oyalar qo'yish u ch un m oliyaviy 
uyushm alar faoliyatini rivojlantirish (banklar uyushm asi);
— investitsiya, kredit va sug‘urta moliya institutlarini rivojlantirish;
— fond bozori va qim m atli qogozlar bozorining ikkilam chi bozorini 
rivojlantirish;
— q o 'sh im ch a im tiyozlar taqdim etish y o ‘li bilan ustuvor innovatsion
116


loyihalar h am d a 0 ‘zb ekiston hududlariga ch et el investitsiyalari o qim in i 
davlat to m o n id a n tartibga solinishini takom illashtirish;
— dep o zitlar va qo'y ilm alarg a foiz stavkalarini oshirish y o ‘li b ilan k o r­
xo n alar va aholining b o ‘sh pul m ablag‘larini investitsiya m aqsadlariga jalb 
qilish;
— davlat m ulkini xususiylashtirishdan tushgan m ablag‘lardan sam arali 
foydalanish.
Iq tiso d iy islo h o tla rn i c h u q u rla s h tiris h iq tiso d iy o t tu z ilm a sin i tu b - 
d an o 'z g a rtirish , x o m ash y o ja ra y o n id a n ta y y o r ra q o b a tb a rd o sh m a h ­
sulot ishlab ch iq arish g a o ‘tis h , 0 ‘z b e k isto n n in g ja h o n x o ‘jaligi a lo q a la - 
riga integ ratsiy alash u v in i ja d a lla sh tiris h vazifalariga m uvofiq ilm iy -ta d - 
q iq o tla r, ish la n m a la r va in n o v a tsiy a lo y ih alarin in g davlat to m o n id a n
q o ‘lla b -q u v v a tla n ish i m a m la k a tim iz d a in v e stitsiy a -in n o v a tsiy a m illiy
D asturi asosidagi loyihalarning jad allik b ilan am alga oshirilishida m u h im
om il h iso b lan ad i.
4.3.2. 
Respublikada innovatsion 
jarayonlarning moliyalanishi va rivojlanishi
B ozor islohotlari bu qaram a-qarshiliklarni ju d a tez va og‘riqli b o sh - 
dan kechirdi. llm n i davlatlashtirish m uam m olari rivojlangan davlatlarga 
qaraganda qiyinroq kechdi, chunki u lar nafaqat davlat buyu rtm alarin in g 
qisqarishiga, balki to 'lo v g a layoqatli talabga m o ‘ljallangan ilm ning yangi 
prinsipial segm entining yaratilish zaruriyatiga ham bog ‘liq.
R espublikada ilm iy-tadqiqot va tajriba konstuktorlik ishlari (IT T K I) 
sektori 2 y o ‘nalish bo 'y ich a shakllanadi:
B irinchi — bu yirik xususiy korxonalar tarkibiga kiruvchi ilm iy -tek - 
shirish b o ‘lim larining evalyutsiyasi. Atigi bir qancha xususiy ko rxo nalar 
u n ch a lik m u h im b o ‘lm ag an m assh ta b la rd a o ‘z h iso b larid an IT T K In i 
q o ‘U ab-quw atlash im koniyatiga egalar.
Ik k in c h isi — ichki b o z o r n in g te z o 's u v c h i s e g m e n tla rg a x iz m a t 
ko'rsatuvchi u n ch a katta b o ‘lm agan yangi yuqori ilmli k o m po niyalarn i 
yaratish, asosan inform atsion va moliyaviy. Bu sektor IT T K I o ‘tkazilishiga 
m o'ljallanganligi m uhum d arajada unchalik yuqori em as, ilm iy-injenrlik 
xizm atlarida esa yuqoriroq. Investitsion jarayonning jonlanishi va iqtisodiy 
ko nyunkturaning yaxshilanishi natijasida u quvvatlanishi, o ‘zining fu nk- 
siyalarini kengaytirishi m um kin va pozitiv o'zgarishlarda g en erato r b o ‘lishi 
m um kin.
Innovatsion jaray o n larn in g m oliyalashtirilishi. Innovatsion faoliyat- 
ning rivojlanishi alohida k orxona darajasida ham integratsiyalashgan va
117


davlat strukturasida ham um um iy ham m asi b o ‘lib m oliyalashning samarali 
sistemasini tashkil qiladi.
X o‘jalik yurituvchi subyektlar va innovatsion korxonalarning m oliya- 
lari, uning boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar va b ank lar bilan ilmiy- 
texnik m ahsulotlar to ‘lovida ham korlikda, material va q o ‘shim cha buyum - 
larni yetkazib berishda, m eh n at jam oasi va davlat bosh qaruv organlari 
hisob-kitoblarining pulli m unosabatlarini o ‘z ichiga oladi.
Bozor munosabatlariga o'tish sharoitlarida innovatsion faoliyatni moliya 
sistemasi davlatning moliyaviy siyosatida tarkibiy elem ent sifatida bir qancha 
m asalalarni yechim ini t a ’m inlashi zarur:
— m am lakatning xalq xo'jaligi kompleksining barcha zvenolarida texnik 
yangiliklardan sam arali va tez foydalanish uchun m uh im ishlanm alarni 
yaratish va ularning strukturaviy-texnologik qayta qurilishini t a ’m inlash;
— iqtisodiyotning ustuvor yo‘nalishida strategik ilm iy-texnik po ten - 
sialning rivojlanishi va saqlanishi;
— texnikaviy va ilmiy kadrlarning potensialini saqlab qolish uchun 
kerakli xom ashyoli shart-sharoitlarni yaratish.
Ilimiy texnikaviy va innovatsion rivojlanishini moliyalash sistemasi doimiy 
rivojlanishdagi va juda murakkab mexanizm hisoblanadi. Bu yerda m oliya­
lashning asosiy vositalarining omillari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:
— davlat va hududiy darajalarda ajratiladigan budjet assignovaniyasi;
— hududiy boshqaruv organlari va korxonalar bilan tashkil topuvchi, 
ITTK Ini m oliyalaydigan nobudjet fondlarning maxsus vositalari;
— korxonalarning xususiy vositalari;
— tijorat strukturalarining har xil turlarining m oliyaviy resurslari;
— davlat to m onidan maxsus vakolatli investitsion banklarning kredit 
resurslari;
— sanoat va tijorat firm a va kom paniyalarning chet el xorijiy investit- 
siyalari;
— milliy va xorijiy ilmiy fondlarning vositalari;
— jism oniy shaxslarning shaxsiy boyliklari.
Innovatsion sohaning islohoti ITTK Ini m oliyalashda davlatning ish 
ustuvorligini aniqlam asdan ilm iy-texnik faoliyatini shakllanishi, xususiy 
sektorning innovatsion faolligi m um kin emas.
Innovatsion faoliyat uchun yaxshi iqtisodiy sh art-sharoitlarning yara- 
tilishida ilmiy va texnologik rivojlanish sohasida davlatning bosh vazifasi 
bojxona, kredit, am ortizatsiya, soliq siyosatlarida uzviy b og ‘liqlik kerak 
bo 'ladigan ram kalarda k o 'c h m a boshqaruv kengaytirishdir. D avlatning
118


t o ‘g ‘ri q o ‘llab -q u w a tla sh i fundam ental ilm va m uhim texnologiyalarning 
chegaralangan m iqdori u c h u n t o ‘g‘ri keldi.
IT T K Ining b o z o r iqtisodiyotida soliq rag‘batlantirishi budjet subsidi- 
yalariga qaraganda b ir q a to r im tiyozlarga ega. C hunki u:
— xususiy sektorning avtonom ligini va izlanishlar, qayta ishlatishlarni 
tanlashda va ularni realizatsiyasida iqtisodiy javobgariikni saqlaydi;
— m aqsadga m uvofiq b o z o r bilan ta n olgan texnologik inno vatsion - 
larning davlat to m o n id a n q o ‘llab -q u w a tla n ish in i tahlil qiladi;
— alohida kom paniya va tarm o q lar uchun sharo itlar yaratilm aganligi 
uchun raqobatning rivojlanishini rag ‘batlantiradi.
Rivojlangan dav latlarda soliq im tiyozlarining quyidagi tu rlari mavjud:
— ITTKIga xarajatlarning foyda summasidan soliqqa tortishni qisqartirish;
— ITTK Iga to ‘lanadigan soliq m iqdorini chegirm alash, investitsion soliq 
kredit; soliqqa tortish vositalari b o ‘yicha alohida im tiyozlar, fu nd am en tal 
izlanishlarni m oliy alash tirish , kichik va o 'r ta biznesn i m o liy alash tirish
u ch u n soliq im tiyozlarini yaratish.

Download 4,17 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   64   65   66   67   68   69   70   71   ...   86




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish