R. I. G im u s h, F. M. M a t m u r o d o V

3-bob. Tadqiqotlar dasturlari, innovatsiya ishlari dasturini
shakllantirish va innovatsion loyihalarga talablar
3.1. F u n d a m e n t a l va am aliy ta d q iq o tla r ish d a s t u r i .................................. 83
3.2. Ilm iy m uassasa va o byektlarni «D avlat n o y o b ilmiy
o b y e k tla r r o ‘yxati»ga kiritish va m o n ito r in g in i olib b o r i s h ..................... 85
3

---

3.2.1. N oyob ilmiy obyektlar ta d q iq i.............................................................85
3.2.2. N oyob ilmiy obyektlar faoliyatining m o n ito rin g i..........................86
3.2.3. N oyob ilmiy obyektlar b o 'y ich a taqdim etiladigan h u jja tla r .....87
3.3...Innovatsiya ishlari dasturini shakllantirish, am alga oshirish tartibi 
va innovatsiya loyihalariga ta la b la r................................................................ 88
3.3.1. U m um iy tartib va innovatsiya faoliyatining ob y ek tlari................88
3.3.2. Innovatsiya loyihalari tanlovini tashkil qilish t a r t i b i ....................89
3.3.3. Innovatsiya loyihalarini ko‘rib chiqish va ekspertizaga tayyorlash . 90
3.3.4. D astum i shakllantirish........................................................................... 90
3.3.5. Im tiyozli kreditlar ajratish t a r t i b i .......................................................91
3.3.6. D asturni am alga oshirish va innovatsiya loyihalarini 
hissadorlik asosida m oliyalashtirish t a r t i b i ..................................................91
3.3.7. Innovatsiya loyihalarini bajarilishining m onitoringi, 
ekspertizasi va m uvofiqlashtirish ta r tib i........................................................92
3.3.8. Innovatsiya loyihalari tanlovida qatnashish h u jja tla ri.................. 93
3.3.9. Loyiha t o ‘g ‘risida m a ’l u m o t ................................................................ 94
3.3.10. Loyiha ta s n ifi..........................................................................................94
3.3.11. Texnik-iqtisodiy a s o s n o m a ................................................................ 95
4-bob. Ilmiy va ishlab chiqarish korxonalarining 
nazariy va am aliy innovatsiya faoliyati
4.1. Texnologik chegara va P. R om er m o d e li............................................96
4.1.1. Texnologik chegara va sinish ham da yangilik d iffu ziy asi...........96
4.3.2. Respublikada innovatsion jarayonlarning m oliyalanishi
va riv o jlan ish i.....................................................................................................117
4.4. Sifat m enejm enti tizim ini samarali tatbiq etishda yangi o m illa r .. 122
4.6. Innovatsiya subyektlari faoliyati sam aradorligini aniqlash va
davlat to m o n id a n q o 'lla b -q u w a tla n is h i.................................................... 132
A dabiyotlar
...........................................................................................................138
G lossariy
.............................................................................................................. 143

---

KIRISH
Q isqa m uddat oralig‘ida respublikani ja h o n bozoriga olib chiqish uch un
u m um iy ishlab chiqarish sam aradorligini k o ‘tarish , boshqaruv ap p arati- 
ning yakuniy natijalariga qaratilganligi, b o zo r ehtiyojini toMaqonli qondirish 
kabi ishlarni bajarish lozim .
M illiy iqtisodiyot tark ib in i tak o m illa sh tirish , jo riy iqtisodiy siyosat 
b o ‘y ic h a y u q o rid a k o ‘rib o ‘tilg a n m a s a la la rn i h al q ilin ish i b o ‘y ic h a
q o ‘sh im ch a cho ra-tad b irlarn i am alga oshirish talab etiladi. B ular orasida 
birinchi o ‘rinda am alga oshirilishi lozim b o ‘lgan choralarga quyidagilarni 
kiritish m um kin:
— iqtisodiyotni rivojlanishi va isloh qilinishi m onitoringi va tahlilining 
a n ’anaviy ishlab chiqarishni o ‘sishi va bandiik b o ‘yicha ko‘rsatkichlaridan 
(sanoat, qishloq xo‘jaligi, investitsiyalar dinam ikasi va h.k.) tarkibiy va sifat 
indikatorlariga o ‘tish (eksport tarkibida tayyor m ahsulot ulushi, kichik va 
xususiy korxonalarda band b o ‘lganlar ulushi, investitsiyalar tarkibida xu- 
susiy kapitalning ulushi va h.k.);
— iqtisodiyotning xususiy sektorini rivojlanishini jadallashtirish, uning 
tarkibini yaxshilash, tranzaksion xarajatlarni kam aytirish, m oddiy va m oli- 
yaviy resurslarni taqsim lash va foydalanish sam aradorligini oshirish, iq ti­
sodiy o ‘sishning ichki m anbalarini faollashtirish u ch u n boshqa zam in lar- 
ni yaratishni ko ‘zda tutuvchi iqtisodiy rivojlanishning yangi, kapital sig‘imi 
kam b o ‘lgan m an b alar va om illarga tay an ish d a sarm oyador va tad birko r- 
Iam i rag ‘batlantiruvchi m akroiqtisodiy sharoitlarni yaratish;
— o ‘sishni tarkibiy va sifat om illarini faollashtirishning milliy dasturini 
ilm iy-uslubiy jih atd an asoslash, milliy hisoblar tizim iga asoslangan «xara- 
jatlar — ishlab chiqarish» yillik hisobot jadvallari tizim in i shakllantirish va 
u n d an foydalanish bo'yicha ishlarni jadallashtirish lozim . D unyoning ilg‘or 
rivojlanayotgan davlatlari va o ‘tish davri iqtisodiyotini o ‘tayotgan m am - 
lak atlar tajribasi va birinchi navbatda h a m d o 'stlik m am lakatlari tajribasi 
b u n d an dalolat beradi.
Respublikaning investitsiya dasturi sifat jih atd an yangicha yondoshuvlar 
bilan shakllantiriladi. Bu dasturni uch yillik davrga m o ‘ljallab ishlab c h i­
qish n azarda tutilm oqdaki, u loyiha-qidiruv ishlaridan boshlab inshootni 
foydalanishga topshirgunga q adar b o 'lg an jara y o n n i e ’tiborga olish, quri-
5

---

lishni uning real moliyalash m anbalari bilan toMiqroq bog‘lash im koniyatini 
yaratadi, bu esa investitsiya loyihalarini ro'yobga chiqarish sam aradorligini 
oshirishga k o ‘m aklashadi.
Yangi jaray o n lar va m ahsulotlar, to ‘g‘ri ishlab chiqarishga va uning 
rivojlanish taraqqiyotiga bog‘liq b o ‘lgan yangiliklar ham ohangligini aniq- 
laydi. Yangi bozorlar m ahsulot realizatsiyasi jarayonini aniqlaydi, b a ’zi 
hollarda esa yangi bozorlarni ochish h arakatida b o ‘lgan texnologiyalar 
hayotini o'zgartirishga im kon beradi.
Y uqorida ta ’kidlab o ‘tilganidek tashkiliy innovatsiyalar ishlab chiqa­
rish innovatsiyalari kabi m uhim dir.
Iqtisodiy rivojlangan m am lakatlar tajribasiga ko‘ra, yangi tashkiliy fir- 
m alar (innovatsiya firmalari, texnoparklar, innovatsion inkubatorlar, inves- 
titsion fondlar va b.) iqtisodiyotning odatiy tashkil etish sharoitiga nisbatan 
katta foyda olishga imkon beradi. U n d an tashqari, aniq texnologik yangilik 
realizatsiyasi uchun m azkur tashkiliy innovatsiyalar ham zarurdir.
Tadbirkorlik foydasini olish jarayonining uzoqligiga kelsak, bu yangi jarayon 
rutinizatsiyasi uchun zarur b o ‘lgan jarayon uzoqligi bilan uzviy bog'liqdir, 
jarayon yakunlanishi bilan yangilik yaratishga sarflanadigan kuch endi kerak 
bo'lm ay qoladi. So‘nggi jarayon uzoqligi esa, iqtisodning u yoki bu tarm o- 
qlardagi yangiliklar diffuziyasi jarayoni xususiyati bilan bog‘liq. Shunday qilib, 
o'rganilayotgan foyda, ishlab chiqarish faktoridan yangi m ahsulot tannarxiga 
kiritgan sarmoyasini nam oyon etuvchi vaqtinchalik holatdir.
B izningcha, tadbirkorlik rentasi tushunchasi mavjud bo'lish huquqiga 
ega. Tadbirkorlik rentasi — bu m onopol qo'llash jarayonida innovatsion 
qaro r qabul qilish natijasida olinayotgan q o ‘shim cha foydadir.
Tadbirkorlik qarorinng m onopol qo‘llanilish jarayoni deganda, mazkur 
jarayon rutinizatsiyasi va ommaviy qo'llash sodir bo‘lmagan vaqt tushuniladi.
Biznes stru k tu ralar galm a-gal sam ara qaro r qabul qilgandan so ‘ng, 
tadbirkorlik rentasi y o ‘q b o ‘ladi.
T adbirkorlik rentasi tushunchasi o ‘rganilayotgan subyektlar to m o n i- 
dan olinayotgan foyda xususiyatini aniq ifodalaydi. Bu degani, renta, uni 
q o ‘lga kiritgan u yoki bu shaxsga bog‘liq bo ‘lgan kategoriya hisoblanadi. 
M isol uchun, yer rentasi yoki texnologik renta. Ushbu holatda ustunlik 
m azkur vaqt ichida keng om m a tadbirkorlariga hali m a ’lum b o ‘lm agan 
tadbirkorlik g'oyasi va uni realizatsiya qilish usullariga ega b o ‘lish bilan 
aniqlanadi. Bir butun sistemani tashkil etish uchun zarur b o ‘lgan aniq shart- 
sharoitlar tadbirkorlik rivojlanishi uchun zarurdir. Shuni takidlash kerak-
6

---

ki, gap m ustaqil tadbirkorlik sistem asi haq id a ketayapti. M arkazlashgan 
iqtisodiyot sharoitida, tadbirkorlik h am m uhim dir. L ekin sezilarli xususi- 
yatlarga egadir, bu kabi talablam ing besh asosiy bloklari ko'rsatiladi: shaxsiy 
m ulkchilik, iqtisodiy erkinlik, iqtisodiy rag‘b a t, raqobat bozorlari va ch e- 
garalngan davlat aralashuvi. H a r b ir blok yakka elem entlaiga b o ‘linadi. 
Shaxsiy m ulkchilik o ‘rganilganda, b u n i nazard a tutish kerakki, m azk u r 
tu sh u n c h a m urakkab hisoblanadi. Biz u ch u n shunisi m uhim ki tad b irk o r 
m ulk egasi. 0 ‘z m ulkidan foydalanish, uni o ‘tkazish va shuningdek, bu 
juda h am m uhim , u foydaga egalik qilish va u n d a n foydalanish huquqiga 
ega b o ‘lishi m uhim dir. Yangi kom binatsiyalarni yaratish va realizatsiya 
qilish u ch u n tadbirkor ishlab chiqariladigan m ahsulo tn i tanlash texnologi- 
yalar, investitsiya yo‘nalishi, zarur resurslarni q o ‘llash erkinligiga ega boMishi 
kerak. Bu kabi shart sharoitlarisiz tadbirkorlik faoliyatini olib borish m um kin 
b o ‘lm aydi. R aqobat m avjudligi ham m u h im d ir, shuningdek, u yoki bu 
bozorlariga kirish im koniga ega b o'lish ham m uhim dir.
Rivojlangan xorijiy davlatlar am aliyoti shuni ko ‘rsatdiki, kichik va o 'rta
biznes korxonalari iqtisodiy k o n ’yukturaning o'zgarishlariga tez m oslasha 
oladigan, yangi texnika va texnologiyalarni doim iy ravishda talab qiladi- 
gan, m eh n at unum dorligi yuqori b o ‘lgan x o ‘jalik subyektlari hisoblanadi. 
C h et el investitsiyalarini jalb qilish va ularni o ‘zlashtirish iqtisodiyotni 
rivojlantirishga yordam lashadi va ijtim oiy-iqtisodiy islohotlar u chun kuchli 
rag‘batlantiruvchi om il b o ‘lib xizm at qiladi. S huning u chu n ham respub- 
likada xorijiy investitsiyalarni jalb etish u ch u n im tiyozlarning keng tizim i 
vujudga keltirildi, xorijiy investorlar uchun im tiyozli soliq tizim i joriy etildi. 
Lekin m avjud huquqiy m e ’yorlarni shu asnoda qoldirm asdan, uni doim o 
takom illashtirib borish, y a’ni kafolat va im tiyozlarni kengaytirish, inves­
titsiya faoliyati uchun qulay m uhitni shakllantirish va xorijiy investitsiya­
larni jalb etish b o ‘yicha rag‘b atlantirishni kuchaytirish kerak.
U shbu salohiyatlardan sam arali foydalanish hisobiga m am lakat taraq - 
qiyotiga erishish m um kin: tadbirkorlik subyektlariga turli konsalting xiz- 
m a tla r k o ‘rsatuvchi bo zo r infratuzilm asi subyektlarining sonini o rttirib
borish; xususan, joylarda biznes-in k u b ato rlar tashkil etilib, ularni xorijiy 
investitsiya hisobiga zam onavjy uskunalar bilan jihozlashni jadallashtirish; 
tadbirkorlikka tayyorlash va qayta tayyorlash kurslarida t a ’lim sifatini o shi­
rish; tadbirkorlik subyektlarining investitsiya loyihalarini moliyalash m aqsa- 
dida ularning kredit resurslaridan, shu ju m lad an , xorijiy kredit liniyalaridan 
foydalanishlari uchun keng irnkoniyatlar yaratish; tadbirkorlik subyektlari
7

---

to m o n id a n qishloq xo'jaligi m ahsulotlarini qayta ishlash, qurilish m ate- 
riallari, yengil sanoat m ahsulotlarini ishlab chiqarish va qadoqlash kabi 
ish la rg a z a m o n a v iy u s k u n a h a m d a te x n o lo g iy a la rn i x a rid q ilish g a
k o'm ak lash ish ; tadbirkorlik subyektlarining innovatsiya faoliyatida faol 
ishtirok etishini rag‘batlantirish va b.
Boshqarish nazariyasining dastlabki kurtaklari qadim zam onlarga borib 
ta q a la d i. Y. S eza r, A. M ak e d o n sk iy , A m ir T e m u r o ‘z la rin in g z a ru r 
boshqaruv g'oyalarini yaratishgan. Saqlanib qolgan yodgorliklarda, yoz- 
m a q o n u n la rd a iqtisodiy g‘o y alar h am m avjud, u n d a m u staq il ishlab 
chiqaruvchilar huquqlarini him oya qilish, tartibga solish b o 'y ich a m uhim
fikrlar berilgan.
Jam iy at tarq q iy o tin in g h a ra k a tla n tiru v c h i k uchi iqtiso diy m an faat 
hisoblanadi. M anfaatlar iqtisodiy, ijtim oiy va siyosiy shakllarda bo'lish i 
m um kin. U la rtiz im id a iqtisodiy m anfaatlar birlam chi, belgilovchi va us- 
tu v o r hisoblanadi. A na shu iqtisodiy m anfaat o ‘z navbatida, m a’lum ijti­
m oiy shakllarda — xususiy, jam o a, jam iy at (um um xalq) k o ‘rinishlarida 
nam oyon b o ‘ladi.
X ulosa qilib, ilmiy um um lashm ani quyidagicha ifodalash m um kin:
— jam oaviy va shaxsiy, um um xalq m anfaatlarining uyg‘unligi, ishlab 
chiqarish barcha qatnashchilari faoliyatining m ushtarakligiga erishish har 
b ir m anfaatning boyishini anglatadi;
— tadbirkorlik m unosabatlarining ko‘p tom onlam a k o ‘rinishida eng kam 
tahlil qilingani ularning sam aradorligini baholash va m oddiy q o ‘llab-quv- 
v atlash m u n o sa b a ti b o ‘lib, u n in g b o z o r iq tiso d iy o ti s h a ro itid a ishlab 
chiqarishga t a ’siri m uam m olarini o'rganish dolzarb m asala hisoblanadi;
— iqtisodiy m anfaatlar b itta m aqsadga — h a r bir huquqiy subyekt va 
jism oniy shaxs to m o n id an iqtisodiy m anfaatlarga, jam o a va jam iyat, m ulk- 
d o r va davlat m anfaatlarining uyg'unligiga erishishni ko‘zda tutadi.
U m um xalq m anfaatlari ja m o a ishlab chiqarishining yagona m aqsadi- 
ga erishish u ch u n rivojlanadigan b u tu n xalq xo'jaligi m ajm uining organik 
ravishda birikuvi asosida vujudga keladi. B ozor iqtisodiyotining qaror topishi 
sharoitida jam iyat a ’zolari m anfaatlarining m ushtarakligi va ularning di- 
alektik o ‘zaro bog‘liqligi ishlab chiqarish vositalarining bevosita m oddiy 
boyliklarni ishlab chiqaruvchilarni o'zlarining mulki hisoblanishiga asos- 
la n a d i. S h u n in g u c h u n b o z o r iq tiso d iy o tid a b a rc h a ijtim o iy g u ru h lar 
m a ’naviy m anfaatlarning ijro etiluvchilari hisoblanadilar. Jam oaviy m an ­
faat jam iy at b a rc h a a ’zo larin in g m u n taza m ravishda o ‘sib borayo tgan

---

m oddiy va m a ’naviy ehtiyojlarini to 'Iiq ro q qondirish asosida foyda olish- 
dan iborat bo'lgan b o z o r ishlab chiqarishning m aqsadida nam o yo n b o 'ladi.
B o zo r iq tisodiy oti sh a ro itid a shaxsiy iqtisodiy m an fa atd o rlik yangi 
m ohiyat kasb etadi.
Tadbirkorlik m u no sabatlarining rivojlanishi va aholining ijtim oiy-iqti- 
sodiy turm u sh darajasini oshirish y o ‘llarini tahlil qilish asosida quyidagi 
xulosaga kelish m um kin:
— m ulkiy va intellektual salohiyatiga qarab d arom ad olish erkin iqti- 
sodiyotning asosiy m anbayi h iso b lan ad i va x odim larning d aro m ad d ag i 
ulushlari shunga k o ‘ra b ir xil b o ‘lm aydi;
— b o zo r iqtisodiyoti sharo itid a davlat iqtisodiyotning bosh islohotchi- 
si sifatida tadbirkorlik m unosabatlarig a nafaqat m eh n atn i m e ’yorlash va 
tarifikatsiyalash orqali, balki asosiy qishloq x o ‘jalik m ahsulotlari: paxta 
xom ashyosig a va b o sh q alarg a s h a rtn o m a aso sid a d avlat b u y u rtm asin i 
o ‘i^anish asosida darom ad larn i shakllantirish orqali ham t a ’sir k o ‘rsatadi;
— erkin iqtisodiyot sh aro itid a tadbirkorlik faoliyatining sam aradorligi 
q o n u n i am al qiladi va b u q o n u n tadbirkorlar harakati bilan ularning d aro - 
m adlari o ‘rtasida iqtisodiy b o g ‘liqliklarni ifoda etadi. Bu q on un harakati 
tufayli tadbirkorlik ishlab chiqarishi takroriyiik kasb etadi. Tadbirkorlik 
faoliyatining sam aradorligi q o n u n i, birinchi navbatda, ishlab ch iq arish - 
dan m anfaatdorlik va d aro m ad larn i taqsim lash q on un i bilan b o g ‘liqdir.
U shbu o ‘quv q o ‘llan m ad a quyidagi m asalalar tahlili tavsiya etilgan:
— innovatsion m enejm en tn in g nazariy asoslari va xorij tajribasi;
— investitsion loyihalarni baholash va innovatsion jaray on vositalari 
tavsiflangan;
— fundam ental va am aliy tad q iq o tla r ish dasturlarini tayyorlash hikoya 
qilingan;
— innovatsion faoliyat dasturini shakllantirish va innovatsion loyiha- 
larga talablari.
9

---