Gаpning bosh bo’lаklаri
|
главные члены предложения
|
Gapning gap sifatida shakllanishida muhim boʻlgan, uning mazmuniy va grammatik markazi hisoblanuvchi boʻlak - kesim. Shuning uchun u gapning eng muhim bo'lagi, bosh boʻlak sanaladi.
Ega kesimga ergashib kesimda ifodalangan belgi, harakat-holatning bajaruvchisini ko'rsatadi va kesimdan keyingi boʻlak sanaladi.
|
egа
|
подлежащее
|
Ega kesimga ergashib kesimda ifodalangan belgi, harakat-holatning bajaruvchisini ko'rsatadi va kesimdan keyingi boʻlak sanaladi.
|
kesim
|
сказуемое
|
Kesim gap markazi boʻlib, u tasdiq-inkor, zamon, mayl, shaxs-son ma'nolarini ifodalab keladi, hukmni ifodalaydi va gapning boshqa boʻlaklarini o'z atrofida birlashtiradi.
|
Gаpning ikkinchi даражали bo’lаklаri
|
второстепенные члены предложения
|
Toʻldiruvchi va hol boʻlaklari kesim bilan tobe munosabatga kirishib ularni toʻldiradi, aniqlaydi yoki izohlaydi. Shuning uchun ular gapning ikkinchi darajali boʻlaklari deyiladi. Aniqlovchi yuqoridagi barcha boʻlaklarga bog'lanib ularning ma'nosini izohlab keladi. Gapda qaysi bo'lak bilan munosabatda bo'lsa, shu boʻlak bilan birgalikda bitta gap bo'lagi, birikmali gap bo'lagi boʻlib keladi.
|
аniqlovchi
|
Определение
|
Aniqlovchi yuqoridagi barcha boʻlaklarga bog'lanib ularning ma'nosini izohlab keladi. Gapda qaysi bo'lak bilan munosabatda bo'lsa, shu boʻlak bilan birgalikda bitta gap bo'lagi, birikmali gap bo'lagi boʻlib keladi.
|
to’ldiruvchi
|
дополнение,
|
Toʻldiruvchi kesim bilan tobe munosabatga kirishib ularni toʻldiradi.
|
hol
|
Обстоятельство
|
Hol kesim bilan tobe munosabatga kirishib ularni aniqlaydi yoki izohlaydi.
|
Gаpning ifodа mаqsаdigа ko’rа turlаri
|
типы предложений по цели высказывания
|
Har bir gapda ma'lum bir maqsad, niyat yoki his-hayajon ifodalanadi. Soʻzlovchi biror narsa, voqea-hodisa haqida xabar qiladi yoki oʻziga noma'lum bo'lgan narsa va voqea-hodisalar to'g'risida ma'lumot olishni istaydi, tinglovchiga biror ishni bajarish boʻyicha buyruq-xitobni bildiradi. Gaplar ana shu maqsadlariga ko'ra turlicha quriladi: oʻziga xos grammatik xususiyatlarga ega boʻlib, alohida ohang bilan talaffuz etiladi. So'zlovchining soʻzlash maqsadiga xoslangan gap turlariga gapning ifoda maqsadiga ko'ra turlari deyiladi.
|
dаrаk gаp
|
повествовательное предложение
|
Kesimi aniqlik maylidagi fe'llardan, tasdiq yoki inkor ma'nosini bildiruvchi otlardan ifodalanib, biror voqea-hodisa haqida xabar bildiruvchi gaplarga darak gaplar deyiladi.
|
so’roq gаp
|
вопсросительное предложение
|
So'roq gaplar so'roq ma'nosini bildirgan gaplardir. So'roq olmoshlari (kim? nima? qayer? qancha?), so'roq yuklamalari (-mi, -chi, -a, -ya) yoki so'roq ohangi yordamida ifodalanib, soʻzlovchiga noma'lum voqea-hodisa haqida axborot olish maqsadida qo'llanuvchi gaplar so'roq gaplar deyiladi.
|
buyruq gаp
|
побудительное предложение
|
Buyruq gaplar – kesimi buyruq maylidagi fe'l bilan ifodalanib, buyurish, da'vat qilish ma'nolarini bildirgan gaplar.
|
undov gаp
|
восклицательное предложение
|
Darak, soʻroq va buyruq gaplar his-hayajonsiz gaplardir. Bular nutqda kuchli his-hayajonga ega boʻlishi bilan his-hayajon gaplarga aylanishi mumkin. His-hayajon gaplar undov gap ham deb nomlanadi.
Undov gap fikrni kuchli his-hayajon bilan ifodalaydigan, kuchli ohang bilan aytiladigan gaplardir.
|
Tаrtibgа solish, tuzish
|
синтаксис
|
So'z birikmalari va gaplarning qurilishi hamda ifoda xususiyatlarini o'rganuvchi til boʻlimi sintaksis deyiladi. Sintaksis yunoncha «syntaxis» soʻzidan olingan boʻlib, yopishtirish, bogʻlash demakdir.
Sintaksis so'zlarning bir-biriga bog'lanishi hamda gap tuzilishi qonun-qoidalarini o'rgangani uchun unda: 1) so'z birikmasi sintaksisi; 2) gap sintaksisi kabi bo'limlar mavjud.
|
so’z birikmаsi
|
Словосочетание
|
Ikki va undan ortiq mustaqil so'zlar grammatik va ma'no jihatdan birikib so'z birikmasini hosil qiladi. Soʻz birikmasi hokim so'z va tobe soʻzdan tuziladi.
|
gаp
|
предложение
|
|
gаpdа so’zlаrning bog’lаnishi
|
связи слов в предложении
|
Gapda so'zlarning bog'lanishi faqat grammatik bog'lanish bilan cheklanib qolmaydi. Bog'lanayotgan so'zlar mazmuniy tomondan ham oʻzaro muvofiq bo'ladi.
|
teng bog’lаnish
|
соченительная связь
|
|
ergаsh bog’lаnish
|
подчинительная связь
|
Bir so'zning boshqa so'zga ma'lum grammatik vositalar (grammatik qo'shimchalar, yordamchi soʻzlar) yordamida bogʻlanishi grammatik bogʻlanish hisoblanadi
|
moslаshuv
|
Согласование
|
Tobe so’zning hokim so’zga qaratqich kelishigi qo’shimchasi yordamida, hokim so’zning esa tobe so’zga egalik qo’shimchalari yordamida bog’lanishiga moslashuv deyiladi.
|
boshqаruv
|
управление
|
Tobe so’zning hokim so’zga tushum, jo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishigi qo’shimchalari yoki ko’makchilar yordamida bog’lanishiga boshqaruv deyiladi.
|
bitishuv
|
примокание
|
Tobe so’zning hokim so’zga hech qanday qo’shimchalarsiz, faqat ohang va ma’no yordamida bog’lanishiga bitishuv deyiladi.
|
Modаl so’zlаr
|
модальные слова
|
Modal soʻzlar - bayon qilinayotgan fikrga soʻzlovchining ishonch, gumon, quvonch, afsuslanish munosabatini yoki fikrning tartibi, xulosasini bildirgan soʻzlar. Modal soʻzlar gap tarkibida boshqa so'zlardan vergul bilan ajratiladi.
|
gumon
|
сомнениe
|
Gumon: ehtimol, balki, chamasi, shekilli, aftidan.
|
ichonch
|
отношения
|
Ishonch munosabati: albatta, shaksiz, so'zsiz, shubhasiz
|
tаsdiq
|
утверждение,
|
Tasdiq: darhaqiqat, haqiqatan.
|
inkor
|
отрицание
|
|
Fikrning dalillanishi
|
доказательство мысли
|
Fikrning dalillanishi: masalan, jumladan.
|
аchinish
|
сожаление
|
Achinish: attang, afsus.
|
Fikrni xulosalash
|
Резюмируя мнение
|
Fikrni xulosalash: xullas, demak, umuman.
|
Fikrning tartibi
|
Порядок комментария
|
Fikrning tartibi: avvalo, avvalambor.
|
quvonch
|
радость
|
Quvonch: xayriyat.
|
tаqlidiy so’zlаr
|
звукоподражательные слова.
|
Narsalarning tovushi va holatiga taqlidni bildirgan so’zlar.
|
Yordаmchi so’zlаr
|
служебные слова
|
Atash ma’nosiga ega bo’lmagan, ma’lum so’roqlarga javob bo’lmaydigan va gapda ma’lum sintaktik vazifada kelmaydigan so’zlar.
|
bog’lovchilаr
|
Союзы
|
Gapning uyshiq bo’laklarini va qo’shma gap tarkibidagi soda gaplarni o’zaro bog’lash uchun xizmat qiluvchi so’zlar.
|
teng bog’lovchilаr
|
сочинительные союзы
|
uyshiq bo’laklar va gaplarni o’zaro bog’lash uchun xizmat qiluvchi so’zlar.
|
zidlov bog’lovchilаri
|
противительные союзы
|
O’zaro zidlik munosabatida bo’luvchi uyshiq bo’laklar va gaplarni bog’lash uchun xizmat qiluvchi so’zlar.
|
аyiruv bog’lovchilаri
|
|
