R e s p u b L i k a s I k o n s t I t u t s I y a s I n I

Davlat chegaralari daxlsizligi tamoyili 
davlat xavfsizligining 
muhim asoslaridan biri hisoblanadi. Ushbu tamoyil dastlab 
sobiq Ittifoqning G F R bilan 1970-yil 12-avgustda tuzgan 
shartnom asida, so‘ngra PXR, G D R va CH SSRning G FR
bilan tuzgan shartnom alarida huquqiy rasmiylashtirildi. Shu 
vaqtdan boshlab chegaralarning daxlsizligi barcha davlatlar 
uchun yuridik majburiy b o ‘lgan xalqaro huquq normasiga 
aylandi.
Chegaralarning daxlsizligi tamoyili 1975-yildagi Yevropada 
xavfsizlik va hamkorlik kengashining yakunlovchi hujjatida 
ifodalandi: «Ishtirokchi davlatlar bir-birlarining va Yevropadagi 
barcha davlatlarning chegaralarini buzilmas hamda daxlsiz deya 
qaraydilar va shu bois hozir ham, kelajakda ham, bu chegara- 
larga nisbatan, har qanday xavf solishga qaratilgan harakatdan 
o'zlarini tiyib turadilar».
D avlat chegarasiga xavf solish - bu chegara chiziqlarini 
o ‘zgartirishga uning yuridik (huquqiy) qonuniyligi yoki chegara
83

---

ch izig ‘ining h o la tin i o ‘z g a rtirish g a y o ‘n a ltirilg a n bir 
tomonlama xatti-harakat, tahdid yoki talabdir.
Shu bois bunday tamoyilning e’tirof etilishi har qanday 
hududiy k o ‘z olaytirishlardan voz kechish demakdir, y a ’ni 
hujjat m atnida aytilganidek, davlatlar «A ’zo davlatlardan 
istalgan birining butun hududi yoki undan bir qismini egallab 
olish yoki boMib olishga qaratilgan har qanday talab yoki 
harakatdan o‘zlarini tiyib turadilar».
YEXHT ishtirokchi-davlatlari tomonidan Yevropa davlat- 
larining mavjud chegaralarining e’tirof etilishi xalqaro-huquqiy 
ho lat b o ‘lib, uning oqibatida m uayyan huquqiy n atijalar 
yuzaga keladi. Mavjud chegaralarning xalqaro huquq asosida 
tan olinishi hududiy chegaraga nisbatan davlatlararo bitimga 
tenglashtiriladi.
1. 
C hegaralar yaxlitligi tam oyilini uch qoida asosida: 
birinchidan, xalqaro huquqiy m e’yorlarga muvofiq yuridik 
jih a td a n belgilangan m avjud chegaralarning tan olinishi; 
ikkinchidan, ayni vaqtda yoki kelajakda har qanday hududiy 
k o ‘z olaytirishlardan voz kechish; uchinchidan, har qanday 
bosqinchilik harak a tlari va tahdidlardan, jum ladan, kuch 
ishlatish yoki kuch bilan tahdid solishdan voz kechish deb 
izohlash mumkin.
Chegaralarning buzilmas (yaxlit)ligi tamoyili xalqaro huquq­
ning an ’anaviy tamoyili bo‘lgan davlat chegaralari daxlsizligi 
tamoyiliga juda o ‘xshash b o iib , davlat chegaralari daxlsizligi 
tamoyilining mazmun va mohiyati davlatlarning m a’lum joydagi 
mavjud chegara chizig‘iga rioya qilish majburiyatlarini o ‘z ichiga 
oladi, bu m a’lum joydagi chegara chizig‘ini bemalol o‘zgartiri- 
lishi va tegishli ruxsatsiz yoki qoidadan tashqari ravishda uni 
kesib o ‘tishga yo‘l qo‘ymaslikning oldini oldi. Bu tamoyil har 
bir suveren davlatga o ‘z chegarasini insonlar yoxud transport 
vositalari bilan kesib o ‘tilishini nazorat qilish huquqini beradi.
D avlat chegaralarining yaxlit (buzilmas)ligi prinsipi va 
chegara daxlsizligi prinsipi jo ‘g‘rofiy jihatdan farq qiladi. 1975- 
yildagi Y ak u n lo v ch i h u jja tg a m uvofiq, c h eg a ralarn in g
b u zilm asligi tam o y ili ushb u q ay d n o m a ish tiro k c h ila ri 
hisoblangan davlatlar, y a’ni Yevropa davlatlari, AQSH va 
K anadaga nisbatan amal qiladi. Chegara daxlsizligi tamoyili 
esa ancha keng doirada amal qilib, umumiy xalqaro huquq 
tamoyili hisoblanadi va bu xususda maxsus kelishuv-shartnoma- 
lar bor-yo‘qligidan q a t’i nazar ushbu tamoyil barcha q it’a- 
larda amal qiladi.