Shvetsariyada bir yo‘la uch-
ta til rasman davlat tili hiso
blanadi.
hayotida tilning taraqqiyoti va xalqlarning m a’naviy kamolo-
tida, milliy istiqlolga erishishida beqiyos omil b o ‘lib xizmat
qilsa, ikkinchi tomondan esa, boshqa millat va elatlarning teng
huquqliligi saqlab qolinishida, ularning tillari, urf-odatlari va
an ’analarining hurmat qilinishi va yanada rivojlanishida muhim
kafolatdir.
0
}
4-§. Xalq hokimiyatchiligi — davlat hokimiyatini
amalga oshirishning asosiy tamoyili sifatida
X alq davlat hokim iyatining m anbaidir. U ning xohish-
irodasi davlat siyosatini belgilab beradi. Bu siyosat inson va
jamiyatning farovonligini, 0 ‘zbekiston barcha fuqarolarining
munosib turmushini ta ’minlashga qaratilgan b o ‘lishi kerak.
0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 7-moddasiga
muvofiq, xalq davlat hokimiyatining birdan-bir manbaidir.
0 ‘zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati xalq manfaatlarini
ko‘zlab va 0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda
uning asosida qabul qilingan qonunlar vakolat bergan idora-
lar tomonidangina amalga oshiriladi.
« 0 ‘zbekiston, — deydi Prezidentimiz Islom Karimov, —
kelajagi buyuk davlat. Bu m ustaqil, dem okratik, huquqiy
davlatdir. Bu — insonparvarlik qoidalariga asoslangan, millati,
dini, ijtimoiy ahvoli, siyosiy e’tiqodlaridan q at’i nazar fuqaro
la rn in g h u q u q la ri va erk in lik larin i t a ’m inlab beradigan
davlatdir»22.
K o n stitu tsiy a d a n a z a rd a tu tilm a g a n ta rtib d a d av lat
hokim iyati vakolatlarini o ‘zlashtirish, hokim iyat idoralari
faoliyatini to ‘xtatib qo‘yish yoki tugatish, hokimiyatning yangi
va muvoziy tartiblarini tuzish Konstitutsiyaga xilof hisoblanadi
va qonunga binoan javobgarlikka tortishga asos bo‘ladi.
0 ‘zbek isto n R esp ub likasi K o n stitu tsiy asi m am lakat
demokratik taraqqiyotining strategik yo‘nalishlarini, insonning
siyosiy huquqlarini xalqaro andozalar miqyosida belgilab beradi,
xalqaro huquq ustunligini, hokimiyatlar taqsimlanishini, davlat
ning asosiy muassasalari va mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish idora-
larin in g saylanishini, k o ‘p p artiy av iy lik n i, m afkuraviy
plyuralizmni o ‘zida aks ettiradi.
0 ‘zbekiston R espublikasi davlat m ustaqilligini q o ‘lga
kiritgan dastlabki kunlardayoq, u qanday taraqqiyot yo‘lidan
22 Karimov I.A. 0 ‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura.
T.l-T.: « 0 ‘zbekiston», 1996, 44-bet.
52
boradi, qanday jamiyat, qanday davlat quradi, uning qiyofasi
qanday b o ‘ladi, degan savollar ko‘ndalang turardi. 0 ‘zbekis-
tonning o ‘z istiqlol va taraqqiyot y o iin i belgilash lozim edi.
Ana shu yo‘lni belgilashda 0 ‘zbekiston Prezidenti I.Karimov
ulkan hissa q o ‘shdi. I.K arim ovning « 0 ‘zbekistonning o ‘z
istiqlol va taraqqiyot yo‘li», « 0 ‘zbekiston — bozor munosa-
batlariga o‘tishning o ‘ziga xos yo‘li», « 0 ‘zbekiston iqtisodiy
islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida» nomli asarlarida, shu
ningdek, Respublika parlam entida va boshqa yig‘ilishlarda
qilgan m a’ruzalari va nutqlarida 0 ‘zbekistonning o ‘ziga xos
ta ra q q iy o t y o ‘li, d em o k ra tik ja m iy a t q u rish n in g , milliy
h u q u q iy d a v la t b a rp o e tish n in g n a z a riy m eto d o lo g ik ,
g‘oyaviy-siyosiy, iqtisodiy, m a’naviy-madaniy asoslari ishlab
chiqildi. 0 ‘zb ek isto n n in g ta ra q q iy o t y o ‘li, b irin ch id an ,
xalqaro tajribaga asoslangan holda, ikkinchidan, xalqimiz-
ning m illiy x u s u siy a tla ri, q a d riy a tla ri, u rf-o d a tla rig a ,
uchinchidan, R espublikaning o ‘z im koniyatlari va shart-
sharoitlariga mos ravishda ishlab chiqildi. Bu yo‘lga quyidagi
asosiy yo‘nalishlar asos qilib olindi:
— demokratik, odil, fuqarolik jamiyat qurish;
— qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokim iyati
vakolatlarini ajratish;
— milliy davlatchilik tarixi tajribasiga asoslangan huquqiy
davlat barpo etish;
— qonun va qonunlarga rioya qilish ustunligini ta ’minlash;
— islohotlarda davlatning tashabbuskor va yetakchilik roli;
— ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini bosqichma-
bosqich shakllantirish, k o ‘p ukladli iqtisodiyotni vujudga
keltirish, xususiy mulk daxlsizligini ta’minlash, tashabbuskor-
lik, ishbilarmonlik, tadbirkorlikka k o ‘maklashish;
— b ir m a fk u ra n in g y ak k a h o k im lig id an voz kechish,
mafkuralar va fikrlar xilma-xilligini tan olish, hurflkrlik, vijdon
va din erkinligi qoidalarini qaror toptirish;
— kommunistik partiya yakka hukmronligiga chek qo‘yish,
k o ‘ppartiyaviylikni amalda shakllantirish;
— ozchilikdan iborat millatlarning manfaatlari va huquq-
larini himoya qilish;
— hamma uchun umumiy ta ’lim olish, mehnat qilish, dam
olish shart-sharoitlarini yaratish;
— ijodiy m ehnatni qadrlash, odam larning iste’dod va
qobiliyatlarini namoyon etish uchun imkoniyatlar yaratish va
boshqalar.
53
0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 7-moddasiga
binoan xalq davlat hokimiyatining birdan-bir manbai sanaladi.
0 ‘zbekiston Respublikasida davlat hokimiyati xalq m anfaat
larini ko'zlab va 0 ‘zbekiston Respublikasi K onstitutsiyasi
hamda uning asosida qabul qilingan qonunlar vakolat bergan
idoralar tomonidangina amalga oshiriladi. Ushbu moddadan
kelib chiqib, davlat hokimiyati xalq manfaatlari yo‘lida xizmat
qilar ekan, uning uchun o ‘z faoliyatini olib borar ekan, o ‘z
navbatida xalq ham davlat uchun o ‘zining oldiga qo'yilgan
yuksak va ishonchli vazifalarni amalga oshirmog‘i lozim.
Konstitutsiyaning 7-moddasiga binoan, davlat hokimiyati
faqat Konstitutsiyada va qonunlarda k o ‘zda tutilgan va ular
asosida tuzilgan idoralar tomonidan amalga oshiriladi. Hozirgi
vaqtda bizda davlat hokim iyatining tizimi — uning qonun
chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud ho kim iyatiga b o ‘linishi
tamoyiliga asoslanadi. Q onun chiqaruvchi hokim iyat Oliy
Majlis tom onidan, ijroya hokim iyati Prezident va Vazirlar
M ahkamasi tomonidan, sud hokimiyati esa Konstitutsiyaviy
sud, Oliy sud ham da Oliy xo‘jalik sudi tom onidan amalga
oshiriladi. Davlat hokimiyatini amalga oshiruvchi barcha idora
lar o ‘z faoliyatini faqat qonun tom onidan berilgan vakolat
doirasidagina yuritadilar. U larning o ‘zboshim chalik bilan
K o n stitu tsiy a va q o n u n lard an ta sh q ari v ak o latlarg a ega
bo‘lishi, o‘zlariga berilgan vakolatdan chetga chiqishi mumkin
emas. Shuningdek, ularning vakolatlarini boshqa organlar yoki
tashkilotlar, alohida shaxslar amalga oshirishi mumkin emas.
Yuqorida aytib o ‘tilgan barcha davlat idoralarining tashkil
etilishi va huquqiy holati Konstitutsiya va tegishli qonunlarda
belgilab qo‘yilgan. Barcha davlat idoralari va mansabdor shaxs
lar, shu jumladan, fuqarolar ham 0 ‘zbekiston Konstitutsiyasi
va uning asosida qabul qilingan qonunlarga so‘zsiz itoat etish-
lari lozim. Bu esa huquqiy davlatimizning muhim belgilaridan
biridir.
0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 8-moddasiga
muvofiq 0 ‘zbekiston xalqini millatidan q at’i nazar, 0 ‘zbekis-
ton Respublikasining fuqarolari tashkil etadi.
Konstitutsiyada « 0 ‘zbekiston xalqi», « 0 ‘zbekiston fuqaro
lari» degan tushu n ch alarga t a ’rif berilgan. Bunga k o ‘ra,
0 ‘zbekistonda tug‘ilgan va uning hududida istiqomat qiladigan
har bir inson millatidan, irqidan, qaysi dinga e’tiqod qilishidan
qat’i nazar, 0 ‘zbekiston xalqini tashkil etadi va Respublikamiz-
ning teng huquqli fuqarosi bo‘lish huquqiga egadir.
54
Konstitutsiyaning 8-moddasida belgilangan yana bir muhim
demokratik ruhdagi qoida 0 ‘zbekiston fuqarolarining milliy
tengligi tamoyilining mustahkamlanishidan iborat. Bu esa inson
huquqlari haqidagi xalqaro Tiuquq m e’yorlariga to ‘la mos
tushadi. Masalan, Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi-
ning 2-moddasida shunday deyiladi: «Har bir inson, biror-bir
ayrimachiliksiz, irqi, terisining rangi, jinsi, tili, dini, siyosiy
e’tiqodi yoki boshqa e’tiqodlaridan, milliy yoki ijtimoiy kelib
chiqishidan, mulkiy ahvoli, qaysi tab aq ag a mansubligi va
boshqa holatlardan q at’i nazar, mazkur deklaratsiyada e’lon
qilingan barcha huquqlar va erkinliklar sohibi boMishi kerak.
«O‘zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq
va erkinliklarga ega bo‘lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy
kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan q a t’i
nazar, qonun oldida tengdirlar.
Im tiyozlar faqat qonun bilan belgilanib q o ‘yiladi ham da
ijtimoiy adolat prinsiplariga mos bo‘lishi shart». ( 0 ‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi, 18-modda).
Mazkur qoida 0 ‘zbekistonni davlat sifatida dunyodagi eng
demokratik mamlakatlar darajasiga k o ‘tardi. Chunki insonni
ulug‘lash, uning kim b o ‘lishidan q a t’i nazar qonun oldida
ten g lig in i t a ’m in lash h a m d a u n ing h aq va h u q u q la rin i
qo‘riqlash demokratik davlatlargagina xosdir. Fuqarolarning
0 ‘zbekiston Respublikasida bir xil huquq va erkinliklarga ega
b o ‘lish qoidasi Inson huquqlari U m um jahon deklaratsiyasi
qoidalariga to ‘la -to ‘kis mos keladi. Shu bilan bir qatorda,
b arch a fu q aro la r bir-b irlari bilan d o ‘ston a m un osabatda
b o ‘lishlari va tinch-totuv yashashlarining zam inida inson
huquqlari turishi va bu birinchi navbatda, Konstitutsiyaviy
huquq bilan himoya qilinishi zarur.
Davlat hokimiyatining taqsimlanishi har qanday davlatning
dem okratik xususiyatini belgilaydi, uning xalq hokim iyat-
chiligiga asoslanganligini bildiradi. Bu prinsip 0 ‘zbekiston
Konstitutsiyasining 11-moddasida quyidagicha m ustahkam
langan: « 0 ‘zbekiston Respublikasi davlat hokimiyatining tizimi
— hokim iyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud
hokimiyatiga b o ‘linishi prinsipiga asoslanadi».
Davlat hokimiyatining bo‘linishi prinsipini mustahkamlagan
ushbu modda, me’yor 0 ‘zbekistonning Konstitutsiyaviy tarixida
birinchi m arta paydo bo‘ldi. 0 ‘zbekistonning ilgarigi 1927, 1937
va 1978-yillardagi Konstitutsiyalarida bunday prinsip mavjud
emas edi. Chunki ushbu Konstitutsiyalar markscha-lenincha
55
kom m unistlar hukm ronligi nazariyasiga asoslanib, unda
«hokimiyatning bo‘linishi» prinsiplari rad etilar edi.
«Hokimiyatning bo‘linishi» g‘oyasi qadimiy bo‘lib, qadimgi
yunon faylasufi va olimi A ristotel tom onidan ham ilgari
surilgan. XVIII asrning o ‘rtalariga kelib, bu g‘oya mustaqil
t a ’lim otga aylang an. M ash h u r fransu z m a ’rifa tp a rv a ri,
huquqshunos, faylasuf va yozuvchi Monteske (1689-1755-yil-
lar) o‘zining «Qonunlarning ruhi haqida» kitobida hokimiyat
ning b o iin ish i prinsipini ilgari surgan. M onteske fikricha,
siyosiy xiyonatlarning boim asligini ta ’minlaydigan narsa uch
hok im iyatn ing: q o n u n ch iq aru v ch i, ijro etuvchi va sud
hokim iyatining to ‘la b o ‘linishi va bir-birini cheklashidir.
M onteske ta ’lim otida alohida o ‘rin tutadigan g ‘oya — bu
hokimiyatlarning muvozanati, tengligi hamda ularning «o‘zaro
bir-birini tiyib turish va qaram a-qarshi t a ’sir etish tizimi»
haqidagi g‘oyadir. Yuqorida zikr etilgan hokimiyatlar o ‘rtasida
shunday munosabat o ‘rnatilmog‘i lozimki, bunda ularning har
biri davlat vazifalarini mustaqil o ‘tash bilan birgalikda o ‘z
huquqiy vositalari yordamida bir-birlarini muvozanatga chorlab
tu ra d ila r, h o k im iy a t v a k o la tla rin in g b irg in a m u assasa
tom onidan qonunsiz ravishda to rtib olinishi (uzurpatsiya
qilinishi)ni bartaraf etadilar. Masalan, qonun doirasida ishlashi
lozim b o ‘lgan ijro etuvchi hokim iyat, ayni paytda, qonun
chiqaruvchi kengashning faoliyatini chegaralab turishi talab
etiladi, aks holda p arlam ent o ‘zining m utlaq hokim ligini
o ‘rnatishi m um kin. Shu sababli ham ijro hokim iyatining
boshlig‘i qonunlarni im zolashda «veto» (ya’ni, imzolashni
vaqtincha rad etish) huquqidan foydalanadi, qonunchilik
tashabbusi huquqiga ega boiadi.
Umuman «hokimiyatning b o ‘linishi» nazariyasiga ko ‘ra,
davlat hokimiyati yagona, yaxlit, bir butun deb emas, balki
turli hokimiyat (qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud vakolat-
la rin i am alga oshiruvchi h o k im iy atlar) funk siy alarin in g
yig‘indisi sifatida tushuniladi. Bunday turli funksiyalarni
amalga oshiruvchi hokimiyat organlari bir-biridan mustaqil
ravishda harakat qilishlari lozim. Lekin bu uchala hokimiyat
idoralari bir-biriga bog‘liq emas, degan m a’noni bildirmaydi.
Aksincha, ular bir-birini to ‘ldiradi va nazorat qilib boradi.
0 ‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy hayot siyosiy institut-
lar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi.
M amlakatda hech qaysi mafkura davlat mafkurasi sifatida tan
olinmaydi va hatto o‘matilishi ham mumkin emas. Respublika-
56
mizda ijtimoiy hayotni rivojlantirishning muhim yo‘li — bu
demokratiyaga asoslangan turli siyosiy institutlar, mafkuralar
va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanar ekan turli mafkura
lar va fikrlar davlat va jamiyat xavfsizligiga tajovuz etmasligi,
o ‘z navbatida jam iyatni iqtisodiy, madaniy, ijtimoiy-siyosiy
jihatdan rivojlantirishga hissa qo‘shmog‘i lozimdir. Har qanday
jamiyatning ijtimoiy hayotini turli fiklar, g‘oyalar, siyosiy institut
lar orqali rivojlantirish, shakllantirish mumkin ekan, Respub
likam izda ham o ‘z navbatida ijtimoiy hayot shu y o ‘sinda
shakllanib boradi. Insonning erkin fikrlash, o ‘z aql-idroki,
qobiliyati, olgan bilimlaridan erkin foydalanish imkoniyatiga
ega boiishi davlatda shaxs haqiqiy erkinligining yorqin ifodasidir.
H ar qanday mafkura muayyan ijtimoiy tabaqa, guruh, millat
ning o‘tmishiga, bugungi kuniga va kelajagiga qaratilgan qarash-
lari yig‘indisidan iborat. H ar qanday davlatning demokratik,
huquqiyligi yoki zulmkor, zo‘ravonligini baholashda ko‘pincha
u nda shaxsiy daxlsizlik kafolatlanganligiga, m ustaqil sud
m avjudligiga, sud hokim iyatining m am lakatdagi o ‘rni va
obro‘siga e’tibor qilinadi.
Hokimiyatlar taqsimlanishi prinsipi mamlakatning tarixiy
shart-sharoitlarini hisobga olgan holda oqilona joriy etilsagina,
hokimiyat organlarining muvozanati va tengligini ta ’minlash
mumkin. Mazkur prinsip hokimiyat egasi bo‘lgan subyektlar-
ning o ‘zaro munosabatlarini tartib (muayyan qolip, andoza)ga
solish imkoniyatini beradi. Zero, ularning har biri o ‘z sohasi
doirasida mustaqil, boshqa hokimiyatga itoat etmaydi, so‘zsiz
ijro etilishga m o‘ljallangan jqarorlar (hujjatlar) qabul qiladi.
Hokimiyatning uchala shaxobchasi, faqat ular va albatta,
ularning uchalasi birgalikda yagona davlat hokimiyatini tashkil
etadilar. Ulardan boshqa hech bir davlat organi hokimiyatga
d a ’vogarlik qilolmaydi. Hokimiyatlar taqsimlanishi prinsipi-
ning muhim jihatlaridan biri shuki, unda hokimiyatning har
bir shaxobchasi qolgan ikki hokimiyat subyektining har birini
nazorat qilish huquqi va imkoniyatiga ega b o ‘lishi kerak.
Hokimiyat bo‘linishi prinsipi adolatli, demokratik, huquqiy
davlatning eng muhim belgilaridan biri hisoblanadi. Bunday
prinsip muayyan davlatda biror organning yoki alohida davlat
rahbarining kuchli diktaturasi o ‘rnatilishining oldini oladi. Shu
ningdek, tegishli davlat organlarining vakolatlari, vazifalari aniq
bo'lishini ta ’minlaydi, bir organning ikkinchi organ ishlariga
aralashuviga barham beradi, boshqarish sohasida chalkashlik-
lar kelib chiqishiga yo‘l qo‘ymaydi va hokazo.
Mazkur prinsip hokimiyat organlarining o ‘zaro kelishib, bir-
birini nazorat qilib, uyg‘unlashib ishlashlariga ham imkoniyat
yaratadi. Bular esa adolatli, demokratik davlatga xos jihatdir.
R ivojlangan dem okratik dav latlar singari 0 ‘zbekiston
R espublikasi davlat hokim iyatining tizimi hokim iyatning
qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linishi
prinsipiga asoslanadi. Q onun chiqaruvchi hokim iyat ikki
palatali (yuqori - Senat, quyi - Qonunchilik palatasi) Oliy
M ajlis tom onidan, ijro hokim iyati Prezident va V azirlar
M ah k am asi to m o n id a n , sud ho k im iy ati esa fao liy at
yo‘nalishiga qarab, K onstitutsiyaviy sud, Oliy sud va Oliy
X o‘jalik sudi tomonidan amalga oshiriladi. Davlat hokimiyatini
amalga oshiruvchi barcha idoralar o ‘z faoliyatini faqat qonun
tomonidan berilgan vakolat doirasidagina yuritadilar. H ar bir
hokimiyat o‘z faoliyatini o ‘ziga tegishli bo'lgan vakolatlarni
amalga oshirish orqali o ‘z hokimiyatiga mustaqil sanaladi.
Ushbu organlar o ‘z vakolatlarini boshqa bir tashkilotga yoki
bo‘lmasa biron-bir shaxsga berishga haqli emas.
D a rh a q iq a t, hozirgi zam on ja h o n m a m la k a tla rin in g
Konstitutsiyaviy tajribasi shuni ko‘rsatadiki, hokimiyatlarning
bo‘linish prinsipi, ular ushbu prinsip rasman o ‘rnatilgan yoki
o ‘rnatilmaganligidan q at’i nazar, barcha chet el Konstitutsiya-
lari tomonidan qabul qilingan. Chunonchi, mustaqil 0 ‘zbekis-
tonning birinchi Konstitutsiyasida ham bu prinsip rasman 11 -
m oddada o ‘rnatilgan. U nga k o ‘ra, 0 ‘zbekistonda qonun
ch iq arish hokim iyati Oliy M ajlis, ijroiya hokim iyati esa
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasi
tomonidan amalga oshiriladi. Sud hokimiyati Konstitutsiyaviy
sud, Oliy sud va Oliy xo‘jalik sudi tomonidan amalga oshirilib,
ular birgalikda 0 ‘zbekiston R espublikasining yagona sud
tizimini tashkil etadi.
Zero, Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov ta ’kidla
ganidek, «qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati
— davlatning uchta asosiy tayanchidir».
0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 12-moddasida
« 0 ‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy hayot siyosiy institut-
lar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi.
Hech qaysi m afkura davlat m afkurasi sifatida o ‘rnatilishi
m um kin em as», deb m u sta h k am lan ish i d av latim izn in g
demokratik mohiyatidan kelib chiqadi.
M a ’lum ki, har qanday ado latli, d em ok ratik davlatd a
fuqarolarning erkin fikrlash huquqi kafolatlangan b o ia d i.
58
Albatta, erkin fikrlash bor joyda fikrlar xilma-xil bo‘ladi va
turli mafkuralar, siyosiy institutlar, harakatlar paydo b o ‘lishi
mumkin. Aks holda, y a’ni erkin fikrlash cheklangan joyda
ko‘pincha inson o ‘z fikrlarini, xohish-istaklarini oshkora bayon
qilish im koniyatidan m ahrum b o ‘ladi. Bunday holatlarda
odatda yagona m afkura hukm ron b o ‘ladi. M asalan, sobiq
to ta lita r tuzum ning 70 yildan o rtiq hukm ronligi davrida
kommunistik mafkuraning yakkahokimligi o ‘rnatilgan edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |