R e j a: Falsafa-ma‘naviy madaniyatning tarkibiy qismi. Dunyoqarash va uning tarkibi. Dunyoqarashning tarixiy tiplari. Falsafiy dunyoqarash. Falsafaning asosiy funktsiyalari. Falsafaning ilmiyligi muammosi

3.DUNYOQARASHNING TARIXIY TIPLARI
Dunyoqarashning 3 ta asosiy turi ya‘ni tarixiy tiplari bor:
a) mifologik dunyoqarash;
b) diniy dunyoqarash;
v) falsafiy dunyoqarash.
Dunyoqarashning dastlabki tarixiy tipi mifologik dunyoqarashdir.
Mifologik dunyoqarash (mifologiya-yunoncha: mitos-naql, rivoyat; lagos-fikr, ta‘limot degani) ijtimoiy taraqqiyot-ning eng boshlang’ich bosqichlariga xos bo’lgan insonning dunyoni tushunishining o’ziga xos usuli sifatida paydo bo’lgan dunyoqarashning dastlabki shaklidir. Mifologik dunyoqarash odatda o’z ifodasini o’sha qadimgi davr kishilari tomonidan yaratilgan, to’qilgan naqllarda, rivoyat va afsonalarda topgandir.
Har bir xalqda o’zining uzoq tarixiy o’tmishiga xos rivoyatlar va afsonalar mavjud. Ularda bu xalqlarning ijtimoiy hayoti, turmush va fikr tarzlari, ijtimoiy-iqti-sodiy va madaniy munosabatlari hayoliy tarzda xudolar, ilohiy kuchlar va afsonaviy qahramonlar obrazlarida g’ay-ritabiiy, yovuz kuchlarga qarshi kurash olib boradilar. Oqibatda, bu kurashlarda doimo adolat va haqiqat tantana qiladi. Bunday rivoyat va afsonalar dastlabki paytlarda xalq og’zaki ijodi namunalarida, keyinchalik yozuvning paydo bo’lishi bilan taraqqiy topgan xalqlarda o’ziga xos adabiy asarlarda o’z ifodasini topadi. Bunga misol sifa-tida biz qadimgi yunon eposlari-«Iliada» va «Odessiya»ni, hind eposi «Ramayana»ni, qirg’iz xalqining eposi «Manas»ni, o’zbek xalqi eposi «Alpomish» va shu kabilarni keltirishimiz mumkin. Bu eposlarda o’sha xalqlarning o’t-mishdagi ijtimoiy-iqtisodiy va ma‘naviy hayoti, ularning madaniyati, urfodatlari, an‘analari, axloqiy, diniy, este-tik, huquqiy, siyosiy qarashlari va tasavvurlari o’z ifodasini topgandir. Bir so’z bilan aytganda, bunday yodgorlik-larda ifodalangan rivoyat va afsonalarda qadimgi jamiyat xalqlari dunyoqarashining shakllanishi o’ziga xos ko’rinishda o’z aksini topgan.
Mifologik dunyoqarashning birinchi xillari asosan olamning paydo bo’lishi, uning tuzilishi, tabiat, jamiyat hodisalarining yuz berishi, dunyoning boshqarilishi, dunyo-dagi predmet va hodisalarning o’zaro bog’lanishlari va munosabatlari, dunyoning halokati masalalari va muammolariga bag’ishlangandir.
Afsona va rivoyatlarning ikkinchi xillari esa insonning paydo bo’lishi, uning yashashi, insonning dunyodagi o’rni, uning ishlari, tabiat kuchlari bilan olib borgan kurashi, uning ma‘naviy kamoloti sari intilishlari, nihoyat, insonning o’limi va shu kabi muammolarga bag’ishlangan.
Umuman, rivoyat va afsonalar o’z tematikasi jihatdan xilma-xil va rang-barangdir. Lekin bu rivoyat va afsonalar, baribir qanday mavzuga, qanday sohaga oid bo’lmasin, ular mifologik ong darajasidagi qadimgi dunyoqarashning asosiy shakli-mifologik dunyoqarashni ifodalagan. Bu dunyoqarash qadimgi dunyo kishilarining o’zlaricha o’sha davrga xos dunyoni tushunish, idrok qilish va uni izohlashi sifatida turli vazifalarni bajargan. Birinchidan, bu dunyoqarash ma‘lum xalqning, ma‘lum ijtimoiy jamoaning umumiy qarashlarining shakllanishi bo’lgan bo’lsa, ikkinchidan, bu dunyoqarash o’zida jamiyatning ma‘lum ma‘naviy, madaniy qadriyatlarini (axloqiy, estetik, diniy, badiiy, ilmiy, falsafiy va boshqa-lar) mujassamlashtirgan edi. Uchinchidan, bu dunyoqarashda tabiat va jamiyat-ning, olam va odamning bir butun borlig’ini umumiy birligi, ichki va tashqi aloqadorligi, insonning ichki ma‘naviy dunyosining manzarasi, garchi hali chuqur bo’lmasa ham, o’zining dastlabki ifodasini topadi.
Dunyoqarashning ikkinchi tarixiy tipi diniy dunyoqarashdir.
Diniy dunyoqarashning asosiy va hal qiluvchi belgisi-ilohiy kuchlarga ishonish, butun olam, barcha mavjudot, insoniyat dunyosining Xudo tomonidan yaratilganligini va boshqarilishini e‘tirof etish, Xudoga, ruhlarga sig’inishdan iboratdir.
Diniy dunyoqarashning o’ziga xos xususiyati shundaki, u tabiiy va ijtimoiy hodisalar mohiyatini ularning o’zidan emas, balki tabiatdan tashqari sabablar, xudoning qudrati bilan tushuntiradi. U hamma narsada va har qaerda ilohiy kuch-larning ta‘siri, mo’‘jizaviy kuch bor, deb pisanda qiladi.
Umuman din o’ziga xos dunyoqarash bo’lishi bilan birga, u murakkab ma‘naviy tuzilma sifatidagi ijtimoiy-tarixiy hodisa hamdir.
Din ijtimoiy hodisa sifatida jamiyatda muayyan ij-timoiy vazifalarni ham bajaradi. Dinning ijtimoiy vazifalarini aniqlash va tushunish, birinchidan, uni xayoliy mushohaza sifatida gnoseologik baholashga, ikinchidan, di-niy e‘tiqodlarni zaruriy ravishda keltirib chiqargan ijtimoiy ehtiyojlarni aniqlashga yordam beradi. Bu shuni ko’rsatadaki, biron jamiyatning dinga ehtiyoji, eng avvalo, kishilarning o’zlarining amaliy ojizligi, chorasizligini xayolan qondirishga bo’lgan ehtiyojidan kelib chiqadi. Shunga muvofiq, dinning kishilarni xayoliy taskin toptirish vazifasi kelib chiqadi. Uning kishilar ko’ngliga dalda berishi, ularni sabrli, qanoatli qilishi, ularni azob-uqubatlardan qutqarishi, qiyinchiliklarni bartaraf etishda ruhiy madad bo’lish vazifasi ham bor. Bu dinning xayoliy-kompensatorlik vazifasi deyiladi.
Din axloqiy me‘yor va ko’rsatmalar yordami bilan kishilarning xulq-atvorini belgilash va boshqarish vazifasiga ham ega. Bu dinning regulyativ vazifasini tash-kil etadi. Din shu bilan birga, bir dindagi va turli dindagi kishilar o’rtasida ma‘lum munosabatlar va aloqalar o’rna-tishda ham muhim rol uynaydi. Bu dinning kommunikativ vazifasidir.
Din, bundan tashqari, diniy ta‘limotlar umumiy-ligini mustahkamlash uchun kurash ham olib boradi. U ko’p hollarda jamiyatdagi ijtimoiy munosabatalarning mavjud sistemasini saqlashga yordam beradi. Bunda dinning integ-rativ vazifasi o’z ifodasini topadi.
Xullas, din ko’p vazifali, ko’p rejali, ko’p tomonli hodisadir. U jamiyat taraqqiyotining o’ziga xos qonuniyatlari asosida paydo bo’lgan, shuning uchun uning mohiyati va taq-dirini ham ayni paytda ijtimoiy jarayonlar belgilaydi.
Hozirgi kunda fan va texnika yuksak rivojlangan bir sharoitda, g’ayritabiiy kuchlarning mavjudligi g’oyalari tobora zaiflashayotgan bir sharoitda, dinning, diniy dunyoqarashning, diniy g’oyalarning butun dunyodagi turli mamla-katlar va regiondagi xalqlarning ijtimoiy ongiga o’tkazayotgan ta‘siri hamon yuqoridir. Bu, o’z navbatida, dinning «inson dunyosi»da hozirgi insonlar uchun juda zarur bo’lgan insoniyatning boy hayotiy tajribalarini o’ziga xos aks ettirishi bilan, o’zida emotsional-hissiy obrazlarga asoslangan tasavvurlar va kechinmalarni, hayotiy me‘yorlarni, axloqiy ideallarni va umuminsoniy qadriyatlarni saqlab kelishi bilan chambarchas bog’liqdir. O’tmishda din kishilarni ma‘naviy jihatdan yuksal-tiruvchi, ularning ma‘naviy kamolotida o’ziga xos katta rol o’ynab kelgan. Bundan tashqari, u insoniyat ma‘naviy madaniyatining ham ma‘lum bir qismini tashkil etgan. Shuning uchun dinni ijtimoiy hayot bilan bog’lab, ma‘naviy hodisa sifatida o’rganish, izohlash va tushuntirish lozim.
Umuman, din dunyoqarash sifatida falsafaga yaqin turadi, diniy duny-oqarash falsafiy dunyoqarash bilan cham-barchas bog’liqdir. Ular dunyoqarash-ning shakllari sifatida o’zaro umumiy birlikka ega bo’lib, uning turli ijtimoiy-tarixiy tiplari sifatida bir-birlaridan tubdan farq ham qiladi. O’zining insoniy tash-vishlarga, ishonch va umidlarga, faqatgina e‘tiqodga ustun darajada e‘tiborini qaratuvchi diniy dunyoqarashdan farqli ravishda, falsafiy dunyoqarash insonning dunyoni aql va bilim asosida tushuntiruvchi intellektual tomonlariga ko’proq e‘tibor beradi.
Dunyoqarashning uchinchi tarixiy tipi falsafiy dunyo-qarashdir. Falsafiy dunyoqarash mifologik va diniy dunyo-qarashlardan farqli o’laroq, dunyoni sof ilmiy tushuntiruvchi nazariy qarashlar sistemasidir.
Falsafiy dunyoqarashning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, u kishi-larga tabiat, jamiyat, inson tafakkuri rivojlanishning umumiy qonuniyatlari haqida bir butun, yaxlit ma‘lumot beradi. Shu bilan birga u insonni qurshab turgan moddiy olamning hech kim tomonidan yaratilmaganlgini, abadiyligini uqtiradi. Falsafiy dunyoqarash dunyoni va uning taraqqiyot qonunlarini bilish mumkinligini, bilish murakkab, ziddiyatli jarayondan iboratligini ta‘kidlaydi.
Mifologik va diniy dunyoqarashlardan farqli ravishda falsafiy dunyoqarash tabiat va insoniyat jamiyati taraqqiyotining sabablari va mohiyatini, o’ziga xos xususiyatlari va qonuniyatlarini to’g’ri, ilmiy asosda tushuntirib beradi. Falsafiy dunyoqarash butun mavjudot-organik va noorganik dunyo ham, insoniyat dunyosi ham, o’simliklar va hayvonot dunyosi ham, doimo harakatda, o’sish, o’zgarish va rivojla-nishdadir deb tushuntiradi. Falsafiy dunyoqarash asosida kishilar ob‘ektiv olamdagi hamma narsa va hodisalar, jarayonlar o’zidan boshqa narsalar bilan ichki, zaruriy, muhim aloqadorlikda, ta‘sir va aks ta‘sirda ekanligini chuqur anglab oladilar.
Falsafiy dunyoqarash qotib qolgan emas, balki doimiy ravishda o’zgarib, rivojlanib, boyib va takomillashib boradigan dunyoqarashdir. Tabiatda, jamiyatda bo’ladigan o’zgarishlar tufayli, birinchi navbatda, tabiiy, texnik va ijtimoiy fanlar-dagi kashfiyotlar, ijtimoiy hayotda to’xtovsiz ro’y berib turadigan muhim o’z-garishlar natijasida kishi-larning ob‘ektiv olam haqidagi ilmiy bilim va tasavvur-lari, xususan falsafiy dunyoqarashlari oldingiga nisbatan ancha rivojlanadi, boyiydi va chuqurlashadi. Ho-zirgi zamon ilmiy-texnika inqilobi tufayli inson bilim-lari doirasi behad kengayib, mazmunan chuqurlashib va murakkablashib borayotgan-ligi bunga yaqqol misoldir. Bino-barin falsafiy dunyoqarash faqat nazariy bilish jihatdangina emas, balki amaliy jihatdan ham katta ahamiyatga egadir.