R. D. Dusmuratov, sh. N. Fayziev, A. A. Karimov

Mahsulot sotish auditi

Sotuv hajmi va uning tarkibiy qismlarining auditi - ko’p jihatdan butun tekshiruvning sifatini belgilovchi muhim masalalardan biridir.
Tayyor mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish auditining maqsadi - tayyor mahsulot to’liq kirim qilinganligini, sotishdan olingan tushum va sotilgan mahsulotning tannarxi to’g’ri hisoblanganligini aniqlashdan iborat.
Tekshiruv jarayonida auditor quyidagi masalalarni hal etadi:
- tayyor mahsulotni baholash bo’yicha usul asosli tanlab olinganligi va to’g’ri qo’llanilayotganini tasdiqlash;

• tayyor mahsulot to’liq kirim qilinayotganligini aniqlash;

  
  

• jo’natilgan va sotilgan mahsulotlar hajmlarini tasdiqlash;

  
  

• jo’natilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxini tasdiqlash.

  
  Tayyor mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish bo’yicha hisob yuritilishi holatini tekshirish bo’yicha ma’lumot manbalari bo’lib quyidagilar hisoblanadm: tayyor mahsulotni omborda hisobga olish bo’yicha varaqalar, preyskurantlar, maheulotni etkazib berish to’g’risida shartnomalar, hisobvaraq-fakturalar, sotish bo’yicha daftarlar, tayyor mahsulotni berish to’g’risida yuk xatlari, xaridorlar ishonchnomalari, tushum kelib tushganligi to’g’risida dastlabki bank va kassa hujjatlari (to’lov talabnomalar, talabnoma-topshiriqnomalar, kirim kassa orderlari va boshqalar), 2010, 2810, 2910, 9010, 9110, 5010, 5110, 4010, 6310-sonli va boshqa hisobvaraqlar bo’yicha hisob registrlari (ro’yxatnomalar, jurnal-orderlar, mashinogrammalar), Bosh kitob, "Moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot" (2-sonli shakl) va boshqalar.
  

Daromadlar olish tsikliga taalluqli bo’lgan operatsiyalar quyidagi faoliyat ko’rsatish vaqtida amalga oshiriladi:

• buyurtmalarni qabul qilish;

  
  

• kreditlarni berish;

  
  

• mahsulotlar va xizmatlarni etkazib berish;

  
  

• xaridorlarga hisobvaraqlarni yozib berish;

  
  

• qarzlarni undirish (muddati o’tgan hisobvaraqlar);

  
  

• pul tushumlarini olish.

  
  

Nazorat samaradorligini baholash uch bosqichdan iborat: a) na-zorat tizimini o’rganish; b) nazorat samaradorligini baholash; v) na-zorat muolajalarini tekshirish (testlashni o’tkazish).

Ko’zdan kechirish bosqichida hujjatlashtirishni uch turdagi usulda amalga oshirish mumkin: og’zaki yoritish, ichki nazorat bo’yicha savolnoma va blok-chizma. Ushbu bosqichda hujjatlarni tayyorlash uni yakunlanlash degani emas. Hujjatlarni tayyorlashda auditorlar tomonidan sharhlarni tayyorlashdan maqsad - nazorat tizimini o’rganish ekanligini unutmaslik lozim.
Blok-chizmalar va savolnomalar - bu daromad olish tsikli bo’yicha, sotish, pul olish va debitorlik qarzlari bosqichlaridan iborat nazorat tizimining afzalroq elementlaridir.
Ichki nazorat tizimi samaradorligi va mahsulotni ishlab chiqarish va sotish bo’yicha operatsiyalar hisobini dastlabki baholash uchun foydali vosita bo’lib maxsus savolnoma bo’yicha test savolnomalarini qo’llash hisoblanadi.
Olingan javoblarni tahlil qilib bo’lib, auditor mahsulotni ishlab chiqarish va sotish jarayonini nazorat qilish yo’nalishlarini aniqlashi va har bir yo’nalish bo’yicha eng ma’qul bo’lgan muolajalarni tanlab olishi, mahsulotni ishlab chiqarish va sotish operatsiyalar tsikllari bo’yicha auditorlik tekshiruvining dasturini tayyorlashi lozim.
Avvalambor, auditor korxonada tayyor mahsulot qanday baholanishini aniqlashi kerak. Xozirgi kunda mahsulot baholashning quyidagi turlaridan foydalaniladi:
- amaldagi (to’liq) ishlab chiqarish tannarxi bo’yicha;
- ulgurji narxlar qat’tiy hisob narxlari sifatida qabul

qilingan sotishning ulgurji narxlari bo’yicha. Bunda farqlar
alohida hisobvaravda hisobga olinadi;
- rejali (me’yoriy) ishlab chiqarish tannarxi bo’yicha.

Shuningdek, amaldagi ishlab chiqarish tannarxi farqlari rejali yoki me’yoriy narxlardan alohida hisoblanadi:\

-QQS summasiga oshirilgan erkin sotish narxlari bo’yicha;
- erkin bozor (sotuv) narxlari bo’yicha.
Tayyor mahsulotni baholash bo’yicha tanlab olingan usul korxona hisob siyosatining elementi sifatida qayd etilishi, hisobvaraqlarning ishchi rejasida esa uning hisobga olish uchun tegishli hisobvaraqlar belgilanishi lozim.
Tayyor mahsulotning to’liq kirim qilinganligi xom ashyo va materiallarning xarajati bo’yicha muqobil balans tuzish, tayyor mahsulotlarning chiqarilishini me’yoriy sarf-xarajatlardan kelib chiqqan holda belgilash yo’llari bilan tekshirish mumkin. Ishlab chikarilgan mahsulot hajmlarini tekshirish uchun dastlabki hujjatlar va ishlab chiqarish hisobotlari, tugallanmagan ishlab chiqarish bo’yicha inventarlash dalolatnomalari, tahliliy va sintetik hisob registrlari ma’lumotlaridan foydalaniladi. Bunda "Ombordagi tayyor mahsulot" hisobvarag’ining debetida hisobga olingan tayyor mahsulotning xaqmqiy ishlab chiqarilishi va omborga topshirilishi (xaqiqiy tannarxi) bo’yicha ma’lumotlar "Asosiy ishlab chiqarish", "Yordamchi ishlab chiqarish" hisobvaraqlarining krediti bo’yicha aylanmalar bilan solishtiriladi. Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar tannarxi ushbu hieobvaraqlar bo’yicha kredit aylanmalari "Asosiy (operatsion) faoliyatdan olingan daromadlar hisobi bo’yicha hisobvaraqlar" hisobvarag’ining debet aylanmalari bilan solishtirib tekshiriladi.
Sotish tsiklini audit qilish vaqtida auditor mahsulotni sotishdan tushum to’g’ri aniqlanganligi va hisobga olinganligini tekshirishi lozim. Barcha korxonalar sotishdan tushum va hisobotni tayyorlash bo’yicha buxgalteriya hisobini faqat hisoblash usulida yoki "jo’natish bo’yicha" amalga oshirishlari kerak. Mahsulotni jo’natish (sotish) jarayoni "Tayyor mahsulotni sotishdan olingan daromadlar" hisobvarag’ida hisobga olinadi. Jo’tilgan, lekin hali ham xaridor tomonidan to’lanmagan mahsulot sotish narxlari bo’yicha "Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan hisobvaraqlar" hisobvarag’ida hisobga olinadi.
Auditor tegishli hisobvaraqlar bo’yicha hisob registrlari ma’lumotlariga asosan qo’llanilayotgan hisobvaraqlar korrespon-dentlanishi to’g’riligi va mahsulotni sotishdan tushum "jo’natish bo’yicha", me’yoriy hujjatlar talablariga muvofiq hisobda to’g’ri aks etilganligiga ishonch hosil qilishi lozim.
Mahsulotni (ish va xizmatlar)ni jo’natish va sotish bo’yicha operatsiyalarni hisobga olish uchun 1b-sonli ro’yxatnoma (jo’natish) va 11-sonli jurnal-order qo’llaniladi. 1b-sonli ro’yxatnoma jo’tilgan mahsulot sotilishidan tushgan tushumni aniqlashda yuritiladi. 11-sonli jurnal-orderda oylik yakunlar va tegishli hisobvaraqlar bo’yicha kredit aylanmalari aks etiladi.
Mahsulotlarni sotish bo’yicha operatsiyalarni o’rganish jarayonida auditor mahsulot etkazib berish uchun shartnomalar mavjudligi va to’g’ri rasmiylashtirilganligi, yozib berilgan hisobvaraq-fakturalar to’liq ro’yxatga olinganligi, etkazib berilgan mahsulot uchun xaridor to’lov muddatlariga rioya qilayotganligini aniqlashi va tekshirishi lozim.
Sotilgan mahsulot tannarxi to’g’ri anshuganganligini auditor tegishli ko’rsatkichlarni qaytadan sanab chiqish, shuningdek, mahsulotning alohida turlari bo’yicha tovar balansini natural va qiymat ifodalarini solishtirish yo’li bilan aniqlaydi.
Bunda tovar balansi ko’rsatkichlari boshqa hujjatlardagi shunga o’xshash ko’rsatkichlar bilan solishtiriladi:

• hisobot davrining boshiga va oxiriga tayyor mahsulotning

  
  qoldig’i hisobot davrida ishlab chiqarilgani va jo’natilgani
  (sotilgani) buxgalteriyadagm tayyor mahsulot harakati hisobi bo’yicha
  tahliliy hisob ma’lumotlari va ishlab chiqarish-nozimlik
  xizmatidagi tezkor ma’lumotlar bilan tasdiqlanadi;
  

• hisobot davrining boshiga va ohiriga tayyor mahsulotning

  
  haqiqiy tannarxi yoki hisob narxlari (rejali, me’yoriy) tannarxi
  bo’yicha qoldiqlari va boshqalar "Tayyor mahsulotning hisobi bo’yicha
  hisobvaraqlar" hisobvarag’ining hisobot davrining boshlanishi va
  oxiriga qoldiq bilan tasdiqlanadi. Ishlab chiqarishdan tayyor
  mahsulotni haqiqiy tannarx bo’yicha chiqarilishi ishlab chik-arish
  bo’yicha xarajatlarning umumlashtirilgan hisobi ma’lumotlari
  bilan tasdiqlanadi;
  

• haqiqiy tannarx bo’yicha yuklab jo’natish hisob narxlari

  
  bo’yicha jo’natish va farqlarning algebraik summasi sifatida
  aniqlanadi. Farqlar summasi farqlarning o’rtacha foiz
  darajasidan kelib chiqqan holda hisoblanadi.
  

Farqlarning o’rtacha foizi, o’z navbatida, amaldagi tannarx

bilan hisob narx o’rtasidagi farq hisob narxi bo’yicha davr boshiga
tayyor mahsulot va uning hisobot davrida ishlab chiqarilgan summasi
nisbati bilan aniqlanadi.
Tekshiruv yakunida auditor QQS va sotishdan olingan moliyaviy natijalar to’g’ri hisoblanganligini tekshiradi.
Auditor o’z xulosalarinm tekshirilayotgan dastlabki hujjatlar va hisob registrlari ma’lumotlari, amalga oshirilgan nazoratli arifmetik hisob-kitoblar natijalari bilan asoslaydi. Audit davrida aniqlangan xato va kamchiliklarni auditor o’z ish hujjatlarida qayd etadi.
Tayyor mahsulotni ishlab chiqarish va sotish bo’yicha buxgalteriya hisobini yuritishda odatda sodir etiladigan xatolar quyidagilar bo’lishi mumkin:
- mahsulotni sotish buxgalteriya hisobida "to’lov bo’yicha" yuritilishi;
- sotilgan mahsulotning tannarxi noto’g’ri hisoblanishi;

• hisobning ushbu bo’limi bo’yicha hujjatlar to’g’ri va o’z

  
  vaqtida yuritilmasligi;
  

• mahsulot sotilishini hisobda aks etishda hisobvaraqlar

  
  noto’g’ri korrespondentlanishi.