R. D. Dusmuratov buxgalteriya hisobi

hisobot davri
tushunchasi kiritilganligi bilan e’tiborga loyiq. Bundan tashqari, ushbu 
holatda 
hisob davri (moliyaviy yil) tushunchasi kalendar yil bilan mos 
kelgan
. 
Statik buxgalteriya hisobi amaliyotida birinchi marta 1673 yilda 
Fransiyaning Tijorat kodeksi – Ordonans (
Ordonnance de Commerce
) da 
28
Хендриксен Э.С., Ван Бреда М.Ф.
Теория бухгалтерского учета. — М.: Финан¬ сы и статистика, 1997. 
29
Ришар Ж.
Бухгалтерский учет: теория и практика. - М.: Финансы и статис¬ тика, 2000. 

---

456 
qonuniylashtirilgan. 
Tadbirkorlikning intensiv rivojlanishi kreditlarning 
qoniqarsiz holati va bankrotlik holatlari iqtisodiy hayotda davlatning rolini 
oshirish, 
tartibni 
saqlashni 
kafolatlashni 
kuchaytirish, 
kreditorlar 
manfaatlarini himoyalash zaruratini vujudga keltirdi. 
Ordanans barcha yirik va kichik tadbirkorlardan “amalga oshirilgan 
muomalalar, 
veksellar, 
debitor 
va 
kreditor 
qarzlar, 
shuningdek, 
tadbirkorlarning uy xo‘jaligi uchun jalb qilingan pul mablag‘lari haqidagi 
ma’lumotlarni aks ettirgan daftarni yuritish”ni majbur qilgan
30
[5. -C.18]. 
Bundan tashqari, Ordonansda “savdogarlarning ikki yilda kamida bir marta 
inventarizatsiya o‘tkazishi majburiy ekanligi eslatilgan, bunda Kodeksda 
baholashning hech qanday tartiblari ko‘zda tutilmagan
31
[1.- S. 67-68]. 
Kodeksda uning asosiy muallifi Jak Savari tomonidan buxgalteriya 
hisobining uchta funktsiyasi ajratib ko‘rsatilgan: 
–
tadbirkorlarning o‘z-o‘zini axborot bilan ta’minlashi;
–
barcha xo‘jalik faktlarini majburiy ravishda hujjatlashtirish va sud 
muhokamalarida hujjatlarining yuridik kuchga ega bo‘lishi; 
–
mol-mulklarni inventarizatsiya qilish.
Tadbirkorlarning o‘z-o‘zini axborot bilan ta’minlashini 
amalga 
oshirish maqsadida J. Savari davriy inventarizatsiyaga asoslangan hisobotni 
qonunan qayta tiklagan (agar u XIV asr oxirida Florentsiyada mavjud 
bo‘lganligini hisobga olsak). 
Dastlabki hujjatlarning yuridik kuchga ega bo‘lishi haqida 
Kodeksda 
birinchi marta eslatilgan. Luka Pacholi davrida va undan keyingi ikki yuz yil 
davomida sud muhokamalarida dastlabki hujjatlarning yuridik kuchga ega 
bo‘lishi haqida ma’lumotlar faqat “savdoga oid” (buxgalteriya) daftarlarida 
mavjud bo‘lgan.
Ordonansda hisobot balansini tuzish bo‘yicha hech qanday talablar 
mavjud emas. “Mukammal savdogar” nomi bilan 1675 yilda alohida kitob 
sifatida chop qilingan Kodeksga sharhlarda J.Savari 
inventarizatsiya 
ro‘yxati
ni uning asosi sifatida bayon qilgan. Balans inventarizatsiya ro‘yxati 
buxgalteriya schyoti shaklida
aks ettiriladigan yakuniy bosqichi sifatida 
inventarizatsiya qaydnomalarining tarkibiy qismi sifatida talqin etilgan va 
“inventarizatsiya ro‘yxatini balans ko‘rinishida taqdim etish” deb 
nomlangan. 
J.Savari balans vazifalarini ochib bergan. Balans “birinchidan, 
tadbirkor yil davomida nimalarni olgan (sof aktivlari orqali), ikkinchidan, 
30
Обербринкманн Ф. Современное понимание бухгалтерского баланса / Под ред. Я. В. Соколова. — М.: Финансы 
и статистика, 1997. 
31
Ришар Ж.
Бухгалтерский учет: теория и практика. - М.: Финансы и статис¬ тика, 2000. 

---

457 
tadbirkorning mol-mulkini uning xodimlari va ishchilari o‘g‘irlamasligini 
aks ettiradi”. Frank Oberbrikmann fikricha «Savarining g‘oyalari hisobot 
foyda va zararni, shuningdek o‘g‘irlik hollarida mumkin bo‘lgan mulkiy 
zararlarni aniqlash uchun tuzilishini tasdiqlaydi. Bundan tashqari, hisobot 
mol-mulklar qiymatini hisoblash, shuningdek xo‘jalik holati haqida 
ma’lumot berish uchun xizmat qiladi»
32
[5. - S.19]. 
Shunday qilib, inventarizatsiyaning uchta vazifasi namoyon bo‘lgan:

mulkdor mulklari saqlanishini ta’minlash; 

mulkiy holatni aniqlashtirish, ya’ni 
qarz majburiyatlarini qoplash uchun 
korxona mulklarining yetarliligini aniqlash
; 

xo‘jalik yuritishning moliyaviy natijasini hisoblash.