453
Safar yakunlanganidan keyin tovarlarni sotishdan
tushum va kemani qayta
sotishdan daromadlar ushbu schyotga yozilgan. Agar savdogar kemani
(transport vositasini) keyingi safarlarga foydalanish uchun olib qolsa, u
sotish mumkin bo‘lgan baho bo‘yicha baholangan.
Savdogar-dengizchilar tijorat safarining muddati doimiy bo‘lmagan va
u yakunlangandan keyin faoliyat natijasi aniqlanib, soliqlar to‘langan va
mulkdorlar o‘rtasida foyda taqsimlangan.
Biroq, buxgalteriya hisobi tarixida moliyaviy
natijalarni aniqlash va
sheriklik bitimining muddati tugaganidan keyin mulkdorlar o‘rtasida foyda
taqsimlanishi bo‘yicha bundanda qadimiyroq dalillar mavjud. Professor
R.De Ruver guvohlik berishicha, Florentsiyadagi
Alberti kompaniyasida
1302-yildan boshlab 1329-yillargacha «daromad yoki zararni hisoblash,
keyinchalik ularning schyotlarini kreditlash yoki ulardan tegishli summalarni
hisobdan chiqarish yo‘li bilan hamkorlar o‘rtasida taqsimlash uchun
moliyaviy hisobotlar muntazam ravishda tuzilmagan.
Daromadlar taqsimlanishi oralig‘ida bir yildan besh yilgacha vaqt
o‘tgan. Bu vaqt oralig‘ida shirkatga bitta ham yangi a’zo (hamkor)
qabul
qilinmagan hamda hech kimga shirkatdan chiqish va kapitaldagi ulushini
olishga ruxsat berilmagan. Hatto hamkorlardan birortasi vafot etganida ham
shirkatdan avtomatik ravishda chiqarilmagan hamda uning merosxo‘rlari
o‘zlariga tegishli bo‘lgan foydani va kapitaldagi ulushini olish uchun keyingi
daromadni taqsimlashni kutishga majbur bo‘lishgan. Ko‘rinib turibdiki,
kompaniyaning har bir xo‘jalik faoliyati yakunlanganida shirkat haqidagi
shartnomani tiklash yoki uzaytirish amalga oshirilgan.
Daromadlarni
taqsimlash tartibi shartnoma bandlari bilan oldindan belgilab qo‘yilgan va
shartnoma kuchda bo‘lgan davrda o‘zgartirilmagan. …. Foyda debitorlar,
ombordagi tovarlar va kassadagi pul mablag‘larini hisobga olgan holdagi
korxonaning barcha mablag‘laridan majburiyatlar va kiritilgan kapitalning
jamini ayirish orqali aniqlangan»
24
[2. - S.23-27].
Moliyaviy natijani hisoblash formulasini quyidagicha yozish mumkin:
yoMN= A
1
-(M
1
+UK
0
) (1)
Bu yerda: A
1
– shirkat haqidagi shartnomaning
tugallanish vaqtidagi
mulklar qiymati;
M
1
– shirkatning qarz majburiyatlari;
UK
0
- shirkat ishtirokchilari tomonidan u tashkil qilinganida kiritilgan
ustav kapitali.
24
Рувер Р. де.
Как возникла двойная бухгалтерия. — М.: Госфиниздат, 1958.
454
Shirkat tugatilayotgan vaqtidagi mulklar qiymati va qarz majburiyatlari
o‘rtasidagi farq mulklarning sof qiymatini (qarzlar qoplanganidan keying
korxona mulklaridagi mulkdor ulushini) yoki mulkdor kapitalini (KS
) ifoda
qilishini hisobga olsak, tenglama quyidagicha ko‘rinishda bo‘ladi:
yoMN= (A
1
+M
1
)- UK
0
(2)
Yoki
yoMN= UK
1
- UK
0
, (3)
Ya’ni, moliyaviy natija shirkat haqidagi
shartnoma muddatida
boylikning ko‘payishi (kamayishi)ni ifodalaydi.
Professor R.De Ruverning yozishicha, undan keyin «ushbu daromadlar
ish haqi uchun zarar summa zaxiraga olinganidan keyin hamkorlar o‘rtasida
taqsimlangan. Bitta jihatini alohida ta’kidalash kerak: daromadlarni
taqsimlashda barcha tovarlar qoldigi inventarizatsiya qilingan». Del Bene va
Bardi kompaniyalarida ham foyda xuddi shu tarzda taqsimlangan
25
[2]
O.O.Vinjumning ta’kidlashicha
26
[3. - S. 214], investor davri
(buxgalteriya ma’lumotlaridan asosiy foydalanuvchi sifatida) muddatsiz
aktsionerlik jamiyztlari shakllanishi bilan boshlangan.
Bu borada
E.S.Xendriksen va M.V.Von Bredi quyidagilarni yozadi: “yirik va ko‘p
mablag‘ talab qiladigan korxonalarni moliyalashtirish zaruriyati Italiya
shirkatlarida rivojlangan va zamonaviy korporatsiyalarning o‘tmishdoshi
bo‘lgan aktsionerlik jamiyatlari shakllanishiga olib keldi. Moliyalashtirish
ishtirokchilari korxona kapitalidagi ulushiga mutanosib (proportsional)
ravishda aktsiya olgan hamda tugaganidan keyin har bir aktsioner agar foyda
mavjud bo‘lsa, o‘z ulushi bilan birga foydadan tegishli ulushini qaytarib
olgan.”
27
[4. –S, 33-34]
Foyda va mulklarni taqsimlashning
bunday tartibi Rim huquqi
(Bolonya, XII asr) qonunlari asosida vujudga kelgan tamoyillar talablariga
mos kelardi. Ular orasida
Do'stlaringiz bilan baham: 
