R. D. Dusmuratov buxgalteriya hisobi

depozit – mulkiy, nazorat, shartli huquq
va 
majburiyatlar
ni hisobga 
oladigan schotlarga turkumlash mumkin (6.2-rasm). 
6.2-rasm. Balansdan tashqari schotlarning turkumlanishi. 
 
Hozirgi vaqtda balansdan tashqari schotlar qoldiqlari balansga 
ilova qilib berilsada, ular korxonaning moliyaviy holatini baholash 
uchun inobatga olinmaydi. Moliyaviy ahvolni to‘g‘ri baholash esa bozor 
munosabatlari sharoitida alohida ahamiyat va dolzarblik kashf etmoqda. 
Chunki, korxona faoliyati natijalarining haqqoniyligi mulkdorlar, 
aksiyadorlar, investorlar, kreditorlar va boshqa moliyaviy axborotlardan 
foydalanuvchilarni befarq qoldirmaydi. 
Balansdan tashqari schotlarda korxona moliyaviy ahvoliga ta’sir 
qilmaydigan xo‘jalik muomalalari hisobga olinsada, keyinchalik, asosan 
ushbu schotlardagi summalar ko‘payib ketsa, ularning moliyaviy holatga 
ta’siri sezila boshlaydi. Chunonchi, tovar-moddiy qiymatliklarining 
kirimi o‘z-o‘zidan balans o‘zgarishiga olib kelmaydi, lekin ushbu 
qiymatliklarni qabul qilish va saqlash, yuklarning manzilini o‘zgartirish 
va egalariga jo‘natish, balansga, keyinchalik esa korxonaning moliyaviy 
ahvoliga so‘zsiz ta’sir etadi. Masalan, 007- «To‘lovga qobiliyatsiz 
debitorlarning zararga o‘tkazilib hisobdan chiqarilgan qarzlari» degan 
balansdan tashqari schotdagi summalar bo‘yicha xuddi shu fikrni 
asoslash mumkin. Uning ma’lumotlari moliyaviy ahvolni aniqlashda 
kelgusida hisobga olinishi, xususan, bu schotda katta summalar aks 
Balansdan tashqari schotlar 
Depozit – mulkiy 
schotlari 
Nazorat 
schotlari 
Shartli huquq va majburiyatlar
schotlari 

---

150 
ettirilgan va ularni kelajakda undirishga ishonch bo‘lgan hollarda zarur. 
Ushbu schotga ehtiyoj paydo bo‘lganligining sababi shundaki, 
qarzlarning debitorlar to‘lovga qobiliyatsizligi oqibatida sud qarori 
bo‘yicha hisobdan o‘chirilishi qarzlar butunlay bekor qilindi degani 
emas. 
Qarzdorning moliyaviy ahvoli yaxshilanganda qarzni undirish 
imkoniyatini kuzatib borish uchun ular vujudga kelgan paytdan boshlab 
qonunchilikda belgilangan vaqt davomida balansdan tashqari schotlarda 
hisobga olib boriladi. 
 
Balansdan tashqari schotlarga doir muomalalarni hisobda aks 
ettirish bo‘yicha namunaviy yozuvlar 
№ 
Muomala mazmuni 
De-
bet 
Kre-
dit 
1 
Asosiy vositalar qisqa muddatli shartnoma bo‘yicha olinganda
001 
2 
Ilgari qisqa muddatli ijaraga olingan asosiy vosita lizing 
beruvchiga qaytarilganda 
001 
3 
Tovar-moddiy qiymatliklar mas’ul saqlash uchun qabul 
qilinganda 
002 
4 
Ilgari mas’ul saqlashga qabul qilingan tovar-moddiy 
qiymatliklar egalariga qaytarib berilganda. 
002 
5 
Xomashyo va materiallar qayta ishlash uchun buyurtmachidan 
qabul qilinganda 
003 
6 
Xomashyo va materiallar qiymati qayta ishlangandan so‘ng 
hisobdan o‘chirilganda va buyurtmachiga qaytarib berilganda
003 
7 
Tovarlar komissiyaga qabul qilinganda 
004 
8 
Ilgari komissiyaga qabul qilingan tovarlar sotilganda yoki 
egasiga qaytarilganda 
004 
9 
Qurilmalar o‘rnatish uchun buyurtmachidan qabul qilinganda 
005 
10 Buyurtmachilardan qabul qilib olingan asbob-uskunalar 
jihozlanib bo‘lgandan so‘ng hisobdan chiqarilganda 
005 
11 Qat’iy hisobot blankalari hisobga olinganda 
006 
12 Qat’iy hisobot blankalari hisobdan o‘chirilganda 
006 
13 To‘lashga qurbi yetmagan debitorlarning zararga yozib 
hisobdan o‘chirilgan qarzlari hisobga olib qo‘yilganda 
007 
14 Oldin zararga yozib hisobga olib qo‘yilgan qarz undirib 
olinganda 
007 
15 Boshqa korxona va tashkilotlarga komissiyaga berilgan 
majburiyatlar, to‘lovlar va tovarlarni ta’minlashga olingan 
kafolatlar hisobga olinganda 
008 
16 Majburiyatlarni bajarish bo‘yicha oldin hisobga olingan 
kafolatlar summasi hisobdan o‘chirilganda 
008 

---

151 
17 Majburiyatlar va to‘lovlarni ta’minlash bo‘yicha berilgan 
kafolatlar hisobga olinganda 
009 
18 Majburiyatlarni va to‘lovlarni ta’minlash bo‘yicha oldin 
berilgan kafolatlar qaytarilganda 
009 
19 Uzoq muddatli ijara shartnomasi bo‘yicha berilgan asosiy 
vositalar qiymatiga
010 
20 Uzoq muddatli ijara shartnomasi bo‘yicha berilgan asosiy 
vositalar qaytarib olinganda
010 
21 Ssuda shartnomasi bo‘yicha olingan mulklar qiymatiga
011 
22 Ssuda shartnomasi bo‘yicha olingan mulklar shartnoma 
muddati tugaganidan so‘ng egasiga qaytarilganda
011 
23 Mazkur hisobot davrining soliqqa tortiladigan bazasiga 
qo‘shiladigan, ammo kelgusi hisobot davrlarining soliqqa 
tortiladigan foydasi(daromadi)dan chegiriladigan sarflar 
012 
24 O‘tgan hisobot davrida soliqqa tortiladigan bazaga qo‘shilgan 
sarflar keyingi hisobot davrlaridagi soliqqa tortiladigan 
bazadan chiqarilganda 
012 
25 Vaqtinchalik soliq imtiyozlari berilganda ozod bo‘lgan 
mablag‘lar summasi (soliq turlari bo‘yicha) 
013 
26 Soliqqa tortishdan vaqtinchalik imtiyoz berilishi natijasida 
ozod bo‘lgan mablag‘lar imtiyoz muddati tugaganidan 
hisobdan o‘chirilganda 
013 
27 Foydalanishga berilgan inventar va xo‘jalik jihozlari 
foydalanishga yaroqli davr davomida 
014 
28 Foydalanishdagi inventar va xo‘jalik jihozlari hisobdan 
chiqarilganda
014 
Ushbu vaziyat balansdan tashqari schotlarda hisobga olinadigan 
obyektlarni doimiy nazorat qilib borish zarurligini tasdiqlaydi. Bizning 
fikrimizcha, balansdan tashqari schotlarda hisobga olinadigan barcha 
tovar-moddiy qiymatliklar, shuningdek, ijaraga olingan asosiy vositalar 
ham korxona balansida hisobga olinadigan qiymatliklar uchun 
belgilangan tartib va muddatlarda inventarizatsiya qilinishi zarur. 
Balansdan tashqari schotlarning zarurligi to‘g‘risidagi fikr, ularda 
hisobga olinadigan obyektlardan yana biri –