R. D. Dusmuratov buxgalteriya hisobi

J.P.Savarining balanslar xilma-xilligi nazariyasini tavsiflash
Balans turlari 
Manfaatlar 
Tuzish maqsadi 
Mulk 
Ma’lumot 
manbalari 
Mulklarni 
baholash 
Hisoblash 
formulasi 
Statik (soxta 
tugatish) 
Kreditorlar 
Soxta tugatish paytida mulkiy 
holatni baholash (majburiyatlarni 
qaytara olish imkoniyatini 
tekshirish) 
Professional va 
shaxsiy 
Fizik inventa-
rizatsiya 
Sotish mumkin 
bo‘lgan baho 
bo‘yicha
????? 
Tuga
ti
sh 
Joriy 
Kreditorlar 
Tugatish paytida majburiyatlar 
qoldig‘ini so‘ndirish imkoniyati 
tekshirish 
Professional va 
shaxsiy 
Fizik inventa-
rizatsiya 
Sotish mumkin 
bo‘lgan baho 
bo‘yicha
????? 
Yakuniy 
Mulkdorlarning 
qoldiqli manfaatlari 
Faliyat haqiqatda to‘xtatilgan 
hollarda moliyaviy natijalarni 
ochib berish
Professional va 
shaxsiy 
Tugatish yakunlari 
bo‘yicha hisob 
ma’lumotlari 
Mulklarni 
haqiqatdagi
sotish qiymati 
bo‘yicha 
????? 
Kapital 
samaradorligini 
baholash 
(inventar)
Mulkdorlar va 
menejment
Faoliyatning moliyaviy 
natijalarini hisoblash
Professional
Fizik 
inventarizatsiya
Tannarxi 
bo‘yicha
?????? 

---

461 
1-rasm. 
Kreditorlarning manfaatlari bunday balans tuzishning maqsadini, 
ya’ni qarz majburiyatlarini korxonaning haqiqatda mavjud mol-mulklar 
bilan 
qoplash 
imkoniyatini 
nazorat 
qilishni 
belgilab 
bergan. 
Kreditorlarning da’volari korxona mulkdorlarining ham professional, ham 
shaxsiy mol-mulklariga nisbatan qaratilgan. Demak, bunday balansda 
professional va shaxsiy mol-mulklarning tanlovli massasi hisobga olingan. 
Mulklar bankrotlik paytida sotish imkoniyatidan kelib chiqqan holda 
o‘rganilganligi bois, balansga sotish mumkin mumkin bo‘lgan va mulkiy 
huquq asosida tegishli bo‘lgan mulklar kiritilgan (ijaraga olingan mulklar, 
nomoddiy aktivlar hisobga olinmagan, XIX asr o‘rtalarigacha debitor 
qarzlar kiritilmagan, keyinchalik undirish imkoni bo‘lgan qarzlar hisobga 
olingan).
??????????? 
КС
1
≤0 
Корхонани 
тугатиш
Капитал қўйилиши самарадорлиги 
(молиявий натижа) баланси
≤0 
>0 
Тугатиш 
якунланганми?
Фаолият давом 
қилдирилади 
?????? 
Йўқ
Ҳа
Ҳақиқий тугатишнинг якуний баланси
Фаолиятни 
тўхтатиш

---

462 
Soxta tugatish uchun tuzilgan statik balansi – bu tugatish oqibati 
emas, unga huquqiy asosdir. Yuqorida ta’kidlanganidek, qarz 
majburiyatlarini qoplashga mol-mulklar yetishmaganida yoki qarzlar 
to‘langanidan keyin mol-mulklar qoldig‘i mavjud bo‘lmaganida bankrotlik 
jarayoni vujudga kelib, tugatish balansi tuziladi. Tugatshi balansi 
bankrotlik jarayoni boshlanish paytida, jarayon davomida (kreditorlar 
so‘rovlari mavjud bo‘lganida) va uning yakunlanishida tuzilishi mumkin.
Bu yerda ham soxta tugatish uchun tuzilgan balansdagi kabi 
mulklarning tanlangan massasi (professional va shaxsiy) hisobga olinadi. 
Biroq, farq qiluvchi jihatlari ham mavjud – hisobda mulklarni 
baholashning ikki usuli qo‘llaniladi: realizatsiya – real sotish bahosi 
bo‘yicha; sotish uchun mo‘ljallangan – pul mablag‘lari yoki boshqa 
mulklarning mumkin bo‘lgan tushumi bo‘yicha.
Mol-mulklar bo‘yicha kreditorlarning talablari birinchi o‘rinda, 
mulkdorlar talablari esa oxirida qondiriladi. Mol-mulk egalarining talablari 
(da’volari) mol-mulklarning rejalashtirilgan sotish baholaridan (soxta 
tugatatish balansidagi sotish mumkin bo‘lgan bahodan) yuqori bahoda 
sotilgan hollarda vujudga kelishi mumkin.
Qarz majburiyatlarini qoplashga mol-mulklar yetarli bo‘lganida 
tugatish balansini tuzish uchun zarurat bo‘lmaydi, lekin kapital qo‘yish 
samaradorligi aniqlanadigan balansni tuzish uchun lozim bo‘ladi. Davr 
uchun moliyaviy natijani aniqlash uchun davr oxiridagi aktivlar sof 
qiymati(XK
1
)ni xuddi shu ko‘rsatkichning davr boshidagi (XK
0
) qiymatiga 
taqqoslash zarurdir:
yoQXK = XK
1
-XK
0
, (5) 
Biroq aktivlar sof qiymatining o‘zgarish ko‘rsatkichi (yoQXK) 
mulkdorlarning qo‘shimcha badallari (MQD) va ular tomonidan olingan 
(OlM) mol-mulklar qiymatiga tuzatishlar kiritishni talab qilganligi sababli 
haqiqiy moliyaviy natijani bildirmaydi. Bu holatda moliyaviy natija 
(yoMN) quyidagi formula bilan aniqlanadi:
yoMN = yoQXK – MQB + OlM, (6) 
J.P.Savari davrida ko‘pchilik mulkdorlar Qadimgi Rimning qayta 
tiklangan qonunlariga qat’iy amal qilishgan. Ularga muvofiq moliyaviy 
davr oxirigacha mol-mulklarning chiqarib olinishiga yo‘l qo‘ymagan. Bu 
esa sub’ektiv omillar (mol-mulklar egasi tomonidan qaytarib olishlar va 

---

463 
qo‘shimcha kiritishlar) ta’sirini hisobga olmasdan moliyaviy natijalarni 
hisoblashga imkon bergan:
yoMN = (A
1
-M
1
) – (A
0
–M
0
), (7) 
Moliyaviy natijani aniqlash balansi mulkdorlar va menejment 
manfaatlarini ifoda etadi. Bunday balansni tuzishdan maqsad – moliyaviy 
natija (foyda yoki zarar) orqali qo‘yilgan kapital samaradorligini aniqlash 
va boshqaruv sifatini tahlil qilishdan iborat. Bundan kelib chiqadi-ki, 
bunday balans faqat moliyaviy natija shakllanishida ishtirok etuvchi mol-
mulklarni, ya’ni professional mulklarni aks ettirishi kerak. Bu yerda 
J.P.Savari dinamik buxgaletriya hisobining asosiy printsipilaridan biri – 
alohida korxona (alohida mulk) ka asos solgan.
Moliyaviy natija (kapital qo‘yilishi samaradorligi) balansini tuzishda 
korxonani real tugatishga olib keluvchi xo‘jalik operatsiyalarining 
oqibatlarini va kreditorlar oldidagi qarz majburiyatlarini qoplash uchun 
uning mol-mulklarini sotib yuborishni tadqiq qilish zarurati bo‘lmaganligi 
sababli, ushbu mol-mulklardan foydalanish samaradorligi birinchi o‘ringa 
chiqadi. Shuningdek mol-mulklarni sotish mumkin bo‘lgan yoki sotish 
baholarida baholashga zarurat bo‘lmaydi. Aynan shu sababli J.P.Savari 
mol-mulklar hisobini tarixiy baho – mol-mulklarni sotib olish yoki haqiqiy 
ishlab chiqarish tannarxi bo‘yicha yuritishni taklif qilgan.
Asosiy (birlamchi) maqsadi aniq sanada barcha mol-mulklarni sotish 
kreditorlik qarzlarini to‘lash uchun zarur bo‘lgan summaga ega bo‘lish 
imkonini (mulkdorning mulkiy ahvolini) aniqlash, ikkilamchi maqsadi 
moliyaviy natijani aniqlashdan iborat bo‘lgan buxgalteriya hisobi