Р 38 р 38 О. Д. Раҳимов, И. Х. Сиддиқов, М. О. Муродов. Ҳаёт фа

 
6.12. Экологик инқироз ва экологик вазият 
Таянч иборалар:
экологик инқироз, биосфера, ноосфера, 
иқлим, глобал исиш, озон қатлами, смог. 
6.12.1. Экологик инқирозлар тарихи 
Янги сифат ўзгаришларга олиб келадиган биосфера ѐки 
унинг катта бир бўлагининг ўзгаришига 
экологик кризис
дейилади. 
Биосфера тарихида бир нечта экологик инқирозлар бўлиб 
ўтган. Шулардан энг машҳури 70-100 млн. йил олдин бўр 
даврининг 
охирида 
бўлиб 
ўтган, 
натижада 
судралиб 
юрувчиларнинг 5 та отрядлари (динозаврлар, птеразаврлар, 
ихтиозаврлар) турлари ўлиб юқолиб кетган. Уларнинг ўлиб 
кетишини тушунтирувчи ягона бир фикр йўқ. Баъзи бир 
кузатувчиларнинг фикрича бунга иқлимнинг кескин ўзгариши 
сабаб бўлган бўлса, бошқа фикрларга кўра эволюцион жараѐн. 
Жумладан гулли ўсимликларнинг пайдо бўлиб, флоранинг 
ўзгариши уларнинг йўқолишига сабаб бўлган, учинчи бир фикрга 
қараганда катта бир Астероид Ерга урилиб Ер иқлимининг 
ўзгаритирши оқибатида бу ҳодиса рўй берган дейилади. 
Н.Ф.Реймерс (1992)нинг айтишича 2,5-3,0 млн. йил олдин 
инсон пайдо бўлганга қадар экологик инқироз қурғоқчиликнинг 
бошланиши билан боғлиқ бўлиб, натижада ўсимлик ҳаѐтий 
шаклларининг ўзгариши бўлган ва ўрмонлар ўрнига дашт ва 
чўллар, саҳролар пайдо бўлган. 
Иқлим ўзгариши оқибатида пайдо бўлган инқирозларга яна 
бир мисол қилиб бундан 30-40 минг йил илгари (юқори полеолит) 
Ер юзасини қоплаб олган музлик даврини кўрсатиш мумкин. Бу 

---

305 
даврда мамонтлар, жунли ва шу каби кўпчилик йиртқич 
ҳайвонлар йўқолиб кетган. 
Инсон пайдо бўлганидан сўнг у ўз фаолияти натижасида 
табиатга таъсир ўказиб унга йирик ҳажмда бўлмаса ҳам баъзи 
бир экологик кризисларга сабаб бўлди. Экосистемаларни 
ѐшартираман деб ўрмонларни йўқ қилган. Бунга мисол қилиб 
Саҳрои Кабрни олиш мумкин. Бундан 5-11 минг йил илгари 
Саҳрои Кабрда дарѐлар оқиб, у ўсимликлар дунѐсига бой бўлган. 
Бир томондан ўсимликлар турларининг инсонлар таъсири 
натижасида йўқола бориши ва иккинчи томондан иқлимнинг 
ўзгариши қурғоқчиликнинг бошланиши аста-секин бу минтақада 
ўсимликлар ва ҳайвонот дунѐсини кескин ўзгартириб, уларнинг 
йўқолиб кетишига ва Саҳрои Кабрнинг ҳозирги ҳолатига олиб 
келган. 
Милоддан олдинги II асрда Рим империяси Шимолий 
Африкани босиб олиб, у ерларни деҳқончилик қилиб 
бўлмайдиган даражага олиб келди. Бу ерлар табиатининг 
бузилишига сабаб бўлган нарса ерларни шафқатсизлик даражада 
ҳайдаш, кўп миқдорда отларни яйловларда боқиш сабаб бўлган. 
Кейинчалик Рим ҳоқонининг ўрнига келган араблар бу 
ўлканинг табиатини қайта тиклаш усулларини топдилар. 
Жумладан, улар диградацияга учраган яйловларга мослашган 
ҳайвонлардан бири туяни кўпайтирдилар. Бироқ арабларнинг 
ўрнига келган французлар Саҳрои Кабрнинг ўзига хос 
хусусиятлари билан ҳисоблашмасдан яна меъѐридан кўп 
миқдорда ҳайвонларни боқа бошладилар, ер ости сувларини 
қазиб чиқарадиган қудуқларни кўпайтирдилар. Суғориладиган 
деҳқончиликнинг қолоқ усулларини қўллаш оқибатида бу 
минтақанинг табиий системаси бузулди, шу билан бирга Нил, 
Мисопотамия, Қадимги Греция ва бошқа минтақалардаги 
цивилизяцияга ҳам чек қўйилди.