Р 38 р 38 О. Д. Раҳимов, И. Х. Сиддиқов, М. О. Муродов. Ҳаёт фа

3.4.4. Ёниш жараѐнининг моҳияти 
Ёниш – мураккаб физик-кимѐвий жараѐн бўлиб, у ѐнувчи 
модда ѐки материал билан ҳаво таркибидаги кислороднинг
ўзаро реакцияси таъсирида юзага келади. Ёниш содир бўлиши
учун албатта ѐнувчи модда, кислород ва ѐниш манбаси бўлиши 
лозим. Агар ҳаво таркибида кислород миқдори 14% дан 
кам бўлса, ѐниш жараѐни сусаяди, кислород миқдори 10%
бўлганда эса туташ, буруқсиш юзага келади. Кислород
миқдори 8% бўлганда эса туташ ҳам тўхтайди. 
Ёнғин манбасини икки турга ажратиш мумкин, яъни очиқ
(аланга, учқун, қизиган буюмлар ва б .) ва яширин (кимѐвий
реакциялар натижасида ҳосил бўладиган иссиқлик миқдори, 
микробиологик жараѐнлар адсорбцияси, адиабатик сиқилишлар,
ишқаланиш, зарба ва б.). 
Ёнғинни ўчиришнинг мохияти, юқорида таъкидланган учта 
ѐниш жараѐнининг ташкил этувчиларини ўзаро таъсирини
тўхтатишдан иборатдир.
Қуйидаги графикда (3.10-расм) ѐниш жараѐни вақтида 
ѐнувчи материал ҳароратининг ўзгариши келтирилган. Бу ерда t
б
– бошланғич ҳарорат; t
э 
– эриш ҳарорати; t
т
– тутақиш, ўт олиш 
ҳарорати ; t
а 
– алангаланиш ҳарорати; t
ѐ
– ѐниш ҳарорати. 

---

212 
3.3.-расм. Ёниш жараѐнида ѐнувчи материал 
ҳароратининг ўзгариш графиги 
Ҳароратининг 
t
б 
дан tэ оралиғида материалнинг эриши, 
буғланиши рўй беради. Ҳарорат tэ дан ошгандан сўнг 
оксидланиш жараѐни юзага келади ва оксидланиш реакцияси
натижасида ажралиб чиқадиган иссиқлик таъсирида ҳарорат тез 
ўсади. Тутоқиш, ўт олиш ҳароратида эса бутун материал
туташи кузатилади ва ниҳоят ҳарорат t
а
га етгач, алангаланиш 
бошланади. Натижада, ҳарорат ошиб ѐниш ҳарорати( t
ѐ
)га
этади. Бу вақтда ташқи манба олинганда ҳам ѐниш давом этади. 
Тутақиш, ўт олиш ҳарорати (t
т
) – бу ѐнувчи модданинг энг паст
ҳарорати бўлиб, бунда буюмнинг устида газ ва буғлар ҳосил
бўлади ва улар ташқи манба таъсирида алангаланади. Лекин,
уларни ҳосил бўлиш тезлиги, манбасиз ѐниш жараѐнини
кечиши учун кам ҳисобланади. Алангаланиш ҳароратида эса
ѐнувчи материал ташқи манба таъсирисиз ҳам ѐнади. Шу
сабабли, ҳар доим t
т
ҳарорати t
а
ҳароратидан кичик бўлади. 
Материалга иссиқлик (ѐниш манбаси) таъсир этган вақтдан 
алангаланиш давригача бўлган вақт оралиғи индукция даври
деб аталади. 

---

213 
Айрим моддалар ѐки материаллар маълум ҳароратда ўз-
ўзидан алангаланиш хусусиятига эга бўлади. Уларнинг бу 
хусусияти ҳавонинг таъсирида, сувнинг таъсирида ва 
материалларнинг (моддаларнинг ) ўзаро таъсирида юзага келиши 
мумкин. 
Алангаланиш ҳароратига боғлиқ ҳолда ѐнғинга хавфли 
суюқликлар тез алангаланувчи (ТАС) ва ѐнувчи суюқликларга 
(ЕС) бўлинади. ТАСларнинг буғлари 45
о
С ҳароратда, ѐнувчи
суюқликлар эса 45
о
С дан юқори ҳароратда алангаланади. Ўз 
ўзидан алангаланиш ҳарорати турли хил материаллар ва
моддаларда турлича бўлади, масалан, керосин – 250-265
о
С, 
бензин А-66 – 255
о
С, дизел ѐқилғиси ДЗ – 240
о
С ва ҳ.к.