Quyosh energetikasi

9.2.Umumiy bulutlilik kunlarning o‘rtacha oylik va yillik miqdori.
Bulutlilikni kuzatishlar ularning miqdori, shakli va stansiya sathidan balandligini aniqlashdan iborat.

Meteorologik kuzatishlarda bulutlarning morfologik belgisi bo‘yicha (tashqi ko‘rinishiga asoslangan) xalqaro tasnifi qabul qilingan. U bulut asosining balandligi bo‘yicha o‘z ichiga bulutlarning 3 ta qatlami, 10 ta turi va vertikal bo‘yicha rivojlanadigan bulutlarni oladi.

Yuqori qavat. Bu qavatdagi bulutlarga patsimon (Si), patsimon to‘p-to‘p (Ss) va patsimon qatlamli (Ss) bulutlar kiradi. Ularning balandligi geografik kenglikka bog‘liqlik holda 5 dan 13 km gacha o‘zgaradi.

«Butlar Atlasi»dan (1979) foydalanib, bulutlarning har bir turiga qisqacha ta’rif beramiz.

Patsimon bulutlar Cirrus (Ci) oq, ingichka, soyasiz tolasimon, patlar, taramlar, iplar va yuqoriga egilgan tirnoqlar shaklidagi bulutlar.

Patsimon top-top bulutlar - Cirrus cumulus (Cc) juda mayda yarimshaffof parchalar yoki jingalaklardan tashkil topgan qatorlar yoki qatlamlardan iborat. Ular 5-6 km dan yuqorida joylashgan bo‘ladi.

Patsimon top-top bulutlar - Cirrus cumulus (Cc) juda mayda yarimshaffof parchalar yoki jingalaklardan tashkil topgan qatorlar yoki qatlamlardan iborat. Ular 5-6 km dan yuqorida joylashgan bo‘ladi.

Patsimon qatlamli bulutlar - Cirrostratus (Cs) Oy va Quyosh gardishini chaplashtirmaydigan yupqa oqish pardadir.

O‘rta qavat. Bu qavatda yuqori to‘p-to‘p (Ac) va yuqori qatlamli (As) bulutlari joylashadi. Ular quyi chegarasining balandligi 2 km dan 6-7 km gacha yetishi mumkin.

Yuqori top-top bulutlar - Altocumulus (Ac) kulrang yoki oq rangdagi bulutlar qatlami yoki qatoridan iboratdir.

Yuqori qatlamli bulutlar - Altostratus (As) ko‘pincha patsimon qatlamli bulutlarga qaraganda pastroq va zichroq, uzluksiz tekis yoki to‘lqinli kulrang, yoki ko‘kish rangdagi qoplamni hosil qiladi.

Quyi qavat. Bu qavatda yomg‘irli qatlamli (Ns), to‘p-to‘p qatlamli (Sc) va qatlamli (St) bulutlari joylashadi. Ular quyi chegarasining balandligi yer sirtidan bir necha o‘n metrdan 2-3 km gacha yetishi mumkin.

Yomg‘irli qatlamli bulutlar - Nimbostratus (Ns) pastdan qaraganda shaklsiz uzluksiz to‘q kulrang bulut qoplami ko‘rinishida bo‘lib, undan burkama yog‘inlar (qor yoki yomg‘ir) yog‘adi.

To‘p-to‘p qatlamli bulutlar - Stratocumulus (Sc) yirik va past joylashgan kulrang yoki to‘q kulrang, to‘g‘ri qator tashkil qiladigan to‘lqinlar jo‘yaklari yoki parchalarini hosil qiladi.

Vertikal bo‘yicha rivojlanadigan bulutlar. Bu bulutlarga to‘p- to‘p (Cu) va yomg‘irli to‘p-to‘p (Cb) bulutlar kiradi. Bu bulutlarning quyi chegarasi quyi qavatda, yuqori chegarasi esa o‘rta, hatto, yuqori qavatgacha yetib borishi mumkin.

Top-top bulutlar - Cumulus (Cu) - zich, alohida joylashgan, vertikal bo‘yicha rivojlangan oq gumbazsimon tepalari va yassi kulrang yoki ko‘kish quyi chegarasi bilan ajraladigan bulutlar massasidir.

Yomg‘irli to‘p-to‘p bulutlar - Cumulonimbus (Cb) - tog‘ yoki minora ko‘rinishidi bir necha kilometr balandlikka ko‘tariladigan, to‘p-to‘p bulutlarning juda kuchli rivojlanishi natijasida yuzaga keladigan kuchli bulutlar tizimidir.

Bulutlar miqdorini, ya’ni osmonning bulutlar bilan qoplanganlik darajasini aniqlash 10 balli shkala bo‘yicha vizual kuzatish orqali bajariladi. Osmon gumbazi qay darajada bulutlar bilan qoplanganligi va bulutlar orasidagi ochiq joylarni hisobga olib, bulutlilikni o‘ndan bir aniqlikda baholash lozim.

Bulutlar osmon gumbazining 0,1 qismini egallasa, bulutlar miqdori 1-2 ballga teng deb olinadi va h.k. Osmon butunlay bulut bilan qoplangan bo‘lsa, bulutlar miqdori 10 ballga teng deb hisoblanadi. Bulutlar qoplamida ochiq joylar 0,5 ball va undan kichik qiymatlarni tashkil qilsa, ball raqami 10 kvadratga olib 1101 ko‘rinishda yoziladi.

Bulutlar shakli «Bulutlar Atlasi» yordamida aniqlanadi va qabul qilingan tasnif bo‘yicha belgilanadi. «Bulutlar shakli» grafasi to‘ldirilganda dastlab eng ko‘p miqdordagi bulutlar yoziladi, keyin kamroq bo‘lganlari va h.k. Bulutlarning miqdori 0,5 balldan kam bo‘lmagandagina ularning shakli yoziladi.

Stansiya sathiga nisbatan bulutlar quyi chegarasining balandligi bulutlar balandligi deb ataladi. Agar quyi va o‘rta qavat bulutlarining balandligi stansiya sathidan 2500 m dan baland bo‘lmasa, ularning balandligi aniqlanadi.

Meteorologik stansiyalarda bulutlardan yog‘adigan atmosfera yog‘inlari (yomg‘ir, qor, do‘l, donalar, shivalama va boshq.), shuningdek, yer sirtida yoki buyumlarda havodagi suv bug‘ining kondensatsiya yoki sublimatsiyasi natijasida hosil bo‘lgan yog‘inlar (shudring, qirov, bulduriq, yaxmalak va h.k.) o‘lchanadi.

Yog‘inlar miqdori suvning oqib ketishi va suvning tuproqqa shimilishi mavjud bo‘lmagan holda gorizontal yuzaga yog‘in paytida tushuvchi suv hosil qilgan qatlamning millimetrda o‘lchangan balandligidir.