Qutbning “Xusrav va Shirin” dostoni

Qutbning “Xusrav va Shirin” dostoni.
Q.Xorazmiy o’z. ad-da Yu.X.Xojib, A.Yugnakiydan so’ng yirik hajmli asar yaratgan iste’dodli shoirdir.
Shoir adabiy merosidan bizga faqatgina taniqli ozar shoiri N.Ganjaviyning “X.va Sh.”asari asosida vujudga kelgan “Xusrav va Shirin” dostonidir. Unda shoirning ijtimoiy, siyosiy, axloqiy-ta’limiy, irfoniy-ilohiy qarashlari o’z ifodasini topgan. Shoir N.G. dostonini o’z. tiliga muvaffaqiyatli o’girish barobarida unga jiddiy yangiliklar kiritib ijodiy tarjimaning mumtoz namunasini yaratdi. Shoir haqida asardan ma’lum ma’lumotlar olishimiz mumkin. Dostondan anglashilishicha Xorazmda tug’ilgan. Muqaddimasiga ko’ra 14 asrning o’rtalarida yashab ijod etgan.
Q.Xorazmiy “X. va Sh.” dostonini Oltin O’rda poytaxti Sig’naq shahrida O’zbekxonning o’g’li Tanibek va uning xotini malika Xonmalikka bag’ishlab yozadi. Uning yaratilish sanasi turli manbalarda turlicha ko’rsatiladi.
Qutb “X.Sh.” dostonining hozircha yagona nusxasi mavjud. U Parij Milliy kutubxonasida saqlanadi. Bu nusxa 1383-1384 ymllarda Qutlu Qo’janing tavsiyasi bilan kotib Barka Faqih ibni Barokaz Edg’u Qipchoqiy tomonidan Misrda ko’chirilgan. Doston 91 bobdan tashkil topgan. Shoir N.G. dostonini ancha ixchamlashtiradi. Doston an’anaviy hamd, na’t, munojot singari boblar bilan boshlanib, 5 bobni tashkil etadi. Keyin esa “Shahzoda Tanibekxon” madhi, “Malika marhuma Xonmalik madhi”, “Kitob nazm qilmoqqa sabab bayon ayur” boblaridan so’ng “X.va Sh. hikoyatining avvali” sarlavhasi bilan asosiy voqyealar tafsiloti boshlanadi.
Doston turli adabiy majmualar,, darsliklardan o’rin olgan. Ilk bor 1948 yil N.G.ning 800 yilligiga bag’ishlab Toshkentda nashr etilgan “Guldasta” to’plamida dostondan parchalar e’lon qilindi. Dostonni nashr etish va ilmiy o’rganishda polyak olimi Zayongkovskiy, sharqshunos olimlardan Bertels, Begdele, X.Zarif, N.Davron, N.Mallayev, A.Tohirjonov va boshqa olimlarning hissalari katta.
Sharq xalqlari adabiyotida X.va Sh. nomi bilan bog’liq qissa uzoq tarixga ega sayyor syujetlardan sanaladi. Bu mavzu Qutbgacha ham qayta-qayta ishlangan. Dastlab voqyealar tizmasi Firdavsiy “Shohnoma”sida “Xusrav hikoyati” tarzida uchrasa, keyinchalik xamsanavislar tomonidan pishiq ishlandi. Ba’zi olimlar bu asarni tarjima ekanligini qayd etishdan cho’chiydilar. Chunki asar muqaddimasida:
Qozondek qaynab ush savdo pishurdum,
Nizomiy bolidin halvo pishurdum.
deydi shoir.
Dostoning yana bir markaziy masalalaridan biri ishq talqinidir.
Agar it ko’ngliga Haq ishqi kirsa,
Kelur ul tilga ketmaz ursa, sursa.
Oshiq bo’lmasa ushbu yetti qat yer,
Nedin muncha xaloyiq zaxmini yer.