|
Qarzga olingan aylanma mablag‘lar
doimo harakatda bo‘lmaydi hamda
korxonaning mahsulotlarni sotishdagi qiyinchiliklar, moddiy-tovar boyliklar bilan
ta’minlash, mahsulot ishlab chiqarish dasturini oshirib bajarish va boshqa
vaqtinchalik ehtiyojlarni qoplash uchun foydalaniladi. Ular qatoriga bank kreditlari,
kreditorlik qarzlari (tijorat kreditlari) va boshqa passivlarni kiritish mumkin.
Aylanma mablag‘larni boshqarish mahsulot ishlab chiqarish va sotish
jarayonining uzluksizligini ta’minlashda aylanma mablag‘lardan iloji boricha
kamroq foydalanishda ifodalanadi. Bu esa korxona aylanma mablag‘lari
93
aylanishining barcha bosqichlarida mos ravishda minimal, lekin yetarli tarzda
ratsional taqsimlanishi zarurligini anglatadi. Bu vazifa o‘z navbatida moddiy
resurslar zahiralari va xarajatlarini normalashtirish tufayli muvaffaqiyatli amalga
oshirilmoqda.
Aylanma mablag‘larni normalashtirish
korxonaning uzluksiz ishlashi
ta’minlaydigan moddiy boylik va boshqa resurslarning minimal, lekin yetarli
zahiralarini shakllantirish uchun zarur bo‘lgan pul mablag‘larini aniqlashda
ifodalanadi. U ichki zahiralarni aniqlash, ishlab chiqarish sikli davomiyligini
qisqartirish va tayyor mahsulotni tezroq sotish imkon yaratadi.
Biroq amaliyotda korxonalarning barcha aylanma mablag‘lari ham
normalashtirilmaydi. Shu sababli aylanma mablag‘lar normalashtiriluvchi va
normalashtirilmaydigan turlarga taqsimlanadi va ular hozirgi bozor munosabatlari
sharoitlarida ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.
Normalashtiriluvchi aylanma mablag‘lar qatoriga korxona omborlaridagi
ishlab chiqarish zahiralari (xomashyo, materiallar, yoqilg‘i, unchalik qimmat
bo‘lmagan predmetlar va jihozlar), tugallanmagan ishlab chiqarish, kelgusi davr
xarajatlari va ombordagi tayyor mahsulotlar kiritiladi.
Normalashtirilmaydigan aylanma mablag‘lar, bu – xaridorlarga berib
yuborilgan tayyor mahsulot yoki tovarlar, hisob raqamidagi pul mablag‘laridir.
Korxonalar faoliyatida barcha aylanma mablag‘lar salmog‘ida 70-80%ni
tashkil qiluvchi normalashtiriluvchi aylanma mablag‘lar asosiy o‘rin tutadi.
Aylanma mablag‘larni normalashtirish tejamkorlik rejimiga rioya qilish va
resurslardan oqilona foydalanish imkonini yaratadi.
Resurslarni normalashtirish jarayonida aylanma mablag‘larning norma va
normativlari belgilanadi.
Aylanma mablag‘larning normasi, korxona moddiy-tovar boyliklarining
minimal zahiralarini tavsiflaydi hamda ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligiga
to‘g‘ri keluvchi pul o‘lchovida, zahira kunlari va zahira normalarida hisoblanadi.
94
Aylanma mablag‘larning normativi aylanma mablag‘lar normasini, normasi
aniqlangan ko‘rsatkichga ko‘paytirishni ifodalaydi hamda qoidaga ko‘ra, pul
ko‘rinishida o‘lchanadi. U quyidagi formula asosida hisoblanishi mumkin:
N
ay.m
= N
ich.z
+ N
t.ich
+ N
t.m
Bu yerda:
N
ich.z
- ishlab chiqarilgan zahiralar normasi;
N
t.ich
– tugallanmagan ishlab chiqarish normasi;
N
t.m
- tayyor mahsulot normasi.
Aylanma mablag‘larni normalashtirish va ayniqsa, moddiy resurslarni sarflash
normalarini belgilashda quyidagi tamoyillarga amal qilish lozim:
-
normalarning progressivligi va dinamikligi;
-
normalarning
iqtisodiy
va
ishlab
chiqarish
−
texnikaviy
jihatdan
asoslanganligi;
-
xomashyo, material, yoqilg‘i, elektr energiyasi va boshqa resurslar o‘lchamini
to‘g‘ri tanlash;
-
chiqit va yo‘qotishlarning oldini olish;
-
eskirgan normalarni qayta ko‘rib chiqish hamda ularni fan-texnika taraqqiyoti
yutuqlariga mos holga keltirish.
Moddiy va boshqa resurslarni normalashtirishda bir nechta usullar qo‘llaniladi.
Amaliyotda quyidagi usullar ko‘proq uchraydi:
1. O‘tgan yillar davomida amalda sarflangan resurslar to‘g‘risidagi hisobot
ma’lumotlarini o‘rganish hamda bir necha yillar davomida ro‘y bergan pasayishlarni
hisoblashga asoslanuvchi statistika-tajriba usuli.
2. Laboratoriya tajribalariga asosan yaratilgan hamda instrumentlar va
yordamchi materiallar sarflanishi normasini aniqlashda qo‘llaniluvchi -
laboratoriya
−
texnikaviy usuli.
3. Yuzaga kelgan ishlab chiqarish sharoitlaridan tashqari boshqa
korxonalarning ilg‘or tajribalari va yutuqlarini ham hisobga olish imkonini beruvchi,
moddiy resurslardan foydalanishni normalashtirishning mukammalroq usuli
hisoblanuvchi – hisob-tahliliy usuli.
95
Korxona aylanma mablag‘larini normalashtirish tadbirlari ishlab chiqarish
zahiralarini normalashtirish, shuningdek, tugallanmagan ishlab chiqarishning
optimal kattaligi, tayyor mahsulot qoldiqlari va kelgusi davr xarajatlarini aniqlash
bilan bog‘liq vazifalarni yechishga olib keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
