|
Kuydirmasdan olinadigan ishqorli tsement
Bogplovchi moddalar haqidagi ilmning rivojlanish tarixi shuni koprsatadiki, mineral
bogplovchi moddalar asosan kalgptsiy asosida, bahzi bogplovchilar esa magniy asosida olingan.
Bu ikki kimyoviy element Mendeleev davriy tizimining ikkinchi ustuni, yahni ishqoriy yer
metallari ustunida joylashgan. Bundan oldingi ustunda ishqoriy metallar, keyingi ustunda esa
amfoter metallar joylashtirilgan. Bogplovchi moddalarning turlari, tarkibi, olinish texnologiyasi,
qotishi, hosil qilingan sunhiy toshdagi yangi birikmalarni tahlili shuni koprsatadiki, ishqoriy
metallar ishqoriy yer metallariga nisbatan ham kuchli bogplash xususiyatiga ega. Bu Mendeleev
davriy sistemasining buyukligini yana bir bor koprsatadi, chunki avval yuqori bogplash
xususiyatiga ega boplgan ishqoriy metallar, keyin bogplash xususiyati nisbatan pastroq ishqoriy
yer metallari, undan keyin esa amfoter oksidlarni hosil qiluvchi metallar joylashtirilgan.
Ishqoriy metallarning oksidlari va tuzlari yuqori erish xususiyatiga ega boplganligi
sababli avval bogplovchilar tarkibiga qopshilgan. Keyinchalik ishqoriy metallarni kalgptsiyli
bogplovchi tizimga faollashtiruvchi qopshimcha sifatida kam miqdorda qopshilgan. Bu
qopshilgan ishqor kalgptsiyli bogplovchi tizimidagi kremniyning erishini tezlashtirib, oxir-
oqibatda yangi birikmalar hosil boplishida ishtirok etmay, oq tuz shaklida konstruktsiya sirtiga
chiqib qolgan.
Bu muammoni professor V.D. Gluxovskiy bogplovchi tizimga uchinchi komponent -
amfoter oksidini kiritib yechgan va ishqoriy metallni suv tahsiriga chidamli yuqori
mustahkamlikka ega boplgan uch komponentli yangi birikmalar - ishqoriy metallning
gidroalyumasilikatini hosil qilgan. SHunday qilib, 1957 yilda ishqoriy yer metallar - Sa, Mg, Sr,
Ba qatorida ishqoriy metallar - Li, Na, K, Rb, Cs ham bogplash xususiyatiga ega ekanligi
aniqlandi.
Ishqorli tsement deb, alyumosilikat bilan ishqoriy tashkil etuvchilar asosida olingan
gidravlik bogplovchi moddaga aytiladi.
Ishqorli tsementlarning chuqur oprganilgan turi shlak-ishqorli bogplovchilardir. Bunda
alyumosilikat tashkil etuvchi sifatida qora metall eritish (domna shlaklari) va rangli metallurgiya
- nikelh, mis, qoprgposhin shlaklari, hamda kimyo sanoati chiqindisi boplgan elektrotermofosfor
shlaki ishlatiladi. Bu shlaklardagi oksidlarning sifatiy tarkibi portlandtsement tarkibiga mos
kelib, miqdori jihatdan farq qiladi: portlandtsement tarkibida CaOning miqdori shlaklardagidan
65
kopra kopp, SiO
2
kam, shu sababli portlandtsement tabiiy sharoitda qotadi, shlaklar esa yopq (1-
jadval).
1-jadval
Alyumosilikat komponentlarning kimyoviy tarkibi
Nomi
Oksidlarning miqdori, massa bopyicha % hisobida
SiO
2
Al
2
O
3
Fe
2
O
3
+
FeO
CaO
M
0
*
M
a
**
Domna donali shlaki
35†39
7†17
1†3
35†49
0,9†1,13
0,16†0,48
Rangli
metallurgiya
shlaki
29†45
6†12
18†34
11†22
0,3†0,6
0,13†0,27
Elektroter-mofosfor
shlaki
41†42
2†4
to 1
gacha
44†46
1,05†1,13
0,07†0,08
portlandtsement
klinkeri
21†24
4†8
2†4
63†66
~3
0,17†0,39
*
M
0
– asos moduli (CaO+MgO/ SiO
2
+ Al
2
O
3
)
**
Ma-faollik moduli (Al
2
O
3
/ SiO
2
).
SHlak-ishqorli tsementlar mayin tuyilgan metallurgiya yoki elektrtermofosfor shlaklarini
suvda ishqoriy muhitni hosil qiluvchi ishqoriy metallar (natriy, kaliy, litiy) birikmalarining
suvdagi eritmasi bilan aralashtirib olinadi. Agar ishqoriy tashkil qiluvchining gigroskopiklik
xususiyati past boplsa, unda ushbu ikki komponent birgalikda mayin tuyilib, hosil boplgan
kukun suv bilan qorishtiriladi.
Ishqoriy tashkil qiluvchi sifatida ishqoriy metallarning suvdagi eritmasida ishqoriy
muhitni hosil qiluvchi oksid va tuzlari, hamda ushbu unsurlar tarkibida mavjud boplgan
kimyoviy chiqindilardan foydalanish mumkin.
SHlak-ishqorli tsementning va undan olinadigan sunhiy toshning xossalarini boshqarish
maqsadida tuyishda yoki aralashtirish suyuqligi bilan birga mineral yoki organik qopshimchalar
qopshilishi mumkin.
SHlak-ishqorli tsement ikki usulda ishlab chiqarilishi mumkin. Birinchi usulda quritib,
oplchangan alyumosilikat, ishqoriy komponentlar va qopshimchalar tegirmonda birgalikda tuyib
olinadi. Ikkinchi usulda esa ishqoriy komponent alohida suvda eritib qopshiladi.
SHlak-ishqorli tsement suv (bogplovchi birinchi usulda tayyorlangan boplsa) yoki
ishqoriy komponentning suvdagi eritmasi (ikkinchi usulda tayyorlangan boplsa) bilan
aralashtirilganda plastik xamir hosil bopladi va asta-sekin qota boshlaydi. Qotish natijasida
olingan sunhiy toshning minerologik tarkibi kalgptsiyning past asosli gidrosilikatlari va
kalgptsitdan tashqari, ishqoriy metallarning gidroalyumo- va gidroferrosilikatlaridan tashkil
topgan. Bunday mineralogik tarkib shlak-ishqorli tsementning yuqori fizik-mexanik xossalariga
ega boplishini asoslaydi.
SHlak-ishqorli tsementning asosiy xossalari quyidagilar:
- oprtacha uyma zichlik 1000†1200 kg/sm
3
;
- haqiqiy zichlik 2,7†2,9 g/sm
3
;
- mayinlik darajasi 270†300 m
2
/kg;
- suv talabchanlik 24†26%;
- siqilish va egilishdagi mustahkamlik chegarasiga kopra markalari 300, 400, 500, 600, 700,
800, 900, 1000, 1100, 1200;
- sovuqbardoshlik bopyicha markalari 50; 100; 200; 300.
SHlak-ishqorli tsementning asosiy xossalaridan biri yuqori sulgpfatbardoshlikdir.
Yuqorida keltirilgan asosiy xossalar shlak-ishqorli tsementdan foydalanish sohalarini
asoslaydi. Bu tsementlar sanoat va fuqaro qurilishi uchun beton va temirbeton bilan birga
gidrotexnik inshootlarda, yopl qurilishida va boshqa joylarda ishlatiladi.
66
67
68
Do'stlaringiz bilan baham: |
