«qurilish» fakulteti

4.3. Sarf-xarajat koeffisiyenti
Otqin suv oqimi chegarasi torayishi va sekinlashishi, odatda, chiqarib yuboriladigan V hajmli sarf-xarajat ikki oqimli holatdagi ko’rsatkichdan kamroq bo’ladigan vaziyatni yuzaga keltirish uchun birlashadi:
V = w_{suv oqimi} • A_{suv oqimi} (4.7)
V= α • A_{kirish qismi} • φ • w_nazariy (4.8)
Bu standart amaliyot – ikki α va φ oqim koeffisiyentlarini bir miqdorga, aynan esa μ sarf-xarajat koeffisiyentiga birlashtirish:
μ = α • φ (4.9)
Formulalar o’rnini almashtirish hisob-kitoblar uchun quyidagilarni beradi:
(4.10)
(4.11)

	α	φ	μ
Uchli qirrali tirqish	0,61 ...0,64	0,97	0,59...0,62
Suyrisimon tirqish	1	0,97...0,99	0,97...0,99

4.1-jadval: Suv uchun taxminiy miqdorlar.
Rostlash qurilmasi.

5.2-rasm: Suv oqimi markazini sozlash.

ISHNI BAJARISH TARTIBI

	Ushbu tavsifda suv HM 150 Asosiy gidravlik stenddan kelib tushadi. Bundan tashqari, suv uzatilishi laboratoriya tarmog’i orqali amalga oshirilishi mumkin.
Taalluqli uchlikni va zichlagich halqasini past tomondan bak asosiga burab kirgizing.
	HM 150 test sozlanishini chiqish qismida suvni quyib oladigan va limmo-lim to’ldiradigan tarzda holatga o’rnating. Blok va HM 150 o’rtasida shlangli birikma hosil qiling. HM 150 suvni bo’shatish qismini oching. HM 150 asosiy jo’mragini yoping. HM 150 nasosni ishga tushiring.

	Asosiy jo’mrakni asta-sekinlik bilan oching va otqin balandligini rostlang. Suv darajasi limmo-lim to’lish darajasidan pastroq bo’lishi kerak. Kirish qismi savatchasini suvga botirilmaydigan tarzda rostlang.
	Chap manometrda bakdagi suv ustuni bosimini hisoblang. Pito naychasini suv oqimi markazida aylantiring va o’ng manometrdagi suv ustuni balandligini hisoblang. Yulduzsimon vintdan foydalanib, shpindelni uning uchi suv oqimiga tegmaydigan holatgacha burab chiqaring. Mikrometrdagi miqdorni hisoblang.

5.4. O’lchovlar natijalari
Uchta statik bosim uchun o’lchangan miqdorlar, taalluqli ravishda, uchta turli oqim uchun o’lchangan miqdorlar 5.1-jadvalda qayd etilgan.
O’lchovlar seriyalari “soplo kirish qismi: tirqish” uchligi bilan bajarilgan.

O’lchov raqami	1	2	3
Gidrostatik oqim hstat mm.da (suv ustuni)	250	305	404
Umumiy bosim humumiy mm.da (suv ustuni)	249	303	401
Mikrometrda o’qilgan miqdor, mm.da	5,1	4,9	4,55
Oqim tezligi V, l/daqiqada.	10,52	11,65	13,48

5.1-jadval: Namunali o’lchov natijalari.

5.5.1. Oqim diametrini aniqlash
Suv oqimi radiusi 13-betdagi (5.1) formula bo’yicha aniqlanadi. Bundan suv oqimi diametrini hisoblab chiqish uchun foydalaniladi. Natijalar 5.2-jadvalda keltirilgan.

O’lchov raqami	1	2	3
Mikrometrda o’qilgan miqdor, mm.da	5,1	4,9	4,55
Suv oqimi radiusi rsuv oqimi mm.da	4,9	5,1	5,45
Suv oqimi diametri dsuv oqimi mm.da	9,8	10,2	10,9
Oqim tezligi V l/daqiqada	10,52	11,65	13,48

5.2-jadval: Suv oqimi diametrini aniqlash.
5.5.2. Sarf-xarajat koeffisiyentini aniqlash

Sarf-xarajat koeffisiyenti 9-betdagi 4.3-bobga muvofiq aniqlanadi.

O’lchov raqami	1	2	3
Gidrostatik bosim hstat mm.da (suv ustuni)	250	305	404
Umumiy bosim humumiy mm.da (suv ustuni)	249	303	401
Suv oqimi diametri dsuv oqimi mm.da	9,8	10,2	10,9
Oqim tezligi V m^3/soniyada	17,53- 10^-5	19,42- 10^-5	22,47- 10^-5
Suv oqimi tezligi wsuv oqimi m/soniyada	2,210	2,438	2,805
Hisob-kitob tezligi wnazariy m/soniyada	2,215	2,446	2,815
Siqilish koeffisiyenti α	0,66	0,72	0,82
Tezlik koeffisiyenti φ	0,998	0,996	0,996
Sarf-xarajat koeffisiyenti μ = α • φ	0,658	0,717	0,817

5.3-jadval: μ sarf-xarajat koeffisiyentini aniqlash.
Oqim tezligi oshishi bilan suv oqimi diametri kengayib boradi, a siqilish koeffisiyenti ushbu yo’nalishga amal qiladi.

Oqim tezligi oshishi bilan φ tezlik koeffisiyenti – deyarli o’zgarishsiz qoladi. Shunday qilib, μ sarf-xarajat koeffisiyentining oshishi sarf-xarajat geometriyasiga yozib qo’yilishi kerak.

Kanal	Kirish qismidagi soplo: tirqish
Kanal	Kirish qismidagi soplo: tirqish
Chiqish qismidagi soplo: konus	Kirish qismidagi soplo: konus
	Kirish qismidagi soplo: yumaloqlangan.

6.2. Qisqartmalar ro’yxati

Qisqartma	Izohi
w.c.	suv ustuni

6.3. Belgilar va birliklar ro’yxati

Belgilar formulasi	Matematik / fizik miqdorlar	Birlik
A	Maydon	mm^2
Akirish qismi	Soploga kirish qismidagi maydon
Asuv oqimi	Soploning chiqish kesimi maydoni
d	Diametr	mm
dsuv oqimi	Suv oqimi diametri
g	Erkin tushish tezlashishi	m/s^2
h	Bosim	mm (suv ustuni)
hstatik	Gidrostatik bosim
humumiy	Umumiy bosim
r	Radius	mm
rsuv oqimi	Suv oqimi radiusi
w	Tezlik	m/s
wsuv oqimi	Suv oqimi tezligi
wnazariy	Hisob-kitob tezligi
V	Oqim tezligi	m^3/s
α	Siqilish koeffisiyenti	-
φ	Tezlik koeffisiyenti	-
µ	Sarf-xarajat koeffisiyenti	-

6.4. Jadvallar va diagrammalar

Birlik	mm^3	cm^3	l	m^3
1mm^3	1	0,001	0,000001	0,000000001
1cm^3	1.000	1	0,001	0,000001
1l	1.000.000	1.000	1	0,001
1m^3	1.000.000.000	1.000.000	1.000	1

6.1-jadval: Hajm birliklarini o’zgartirish jadvali.

Birlik	l/soniya	l/daqiqa	l/soat	m^3/daqiqa	m^3/soat
1l/soniya	1	60	3600	0,06	3,6
1l/daqiqa	0,01667	1	60	0,001	0,06
1l/soat	0,000278	0,01667	1	0,00001667	0,001
1m^3/daqiqa	16,667	1000	0,0006	1	60
1m^3/soat	0,278	16,667	1000	0,01667	1

6.2-jadval: Oqim hajmi birliklarini o’zgartirish jadvali.

Birlik	Bar	mbar	Pa	kPa
1bar	1	1000	100000	100
1mbar	0,001	1	100	0,1
1Pa	0,00001	0,01	1	0,001
1kPa	0,01	10	1000	1

6.3-jadval: Bosim birliklarini o’zgartirish jadvali.

7-LABORATORIYA ISHI
NASOSLARDA KAVITATSIYA HODISASI
ISHDAN MAQSAD: Nasoslarda kavitatsiyani oldini olish va nasoslarni uzoq vaqtgacha xizmat qilishini ta’minlash
UMUMIY MA’LUMOTLAR

Аylаnmа nаsоslаr, kеmа, qаyiqlаrning pаrrаgi ko’pinchа g’оvаk hоsil bo’lishidаn buzilаdi.

Tаjribа o’tkаzilаdigаn ST 250 pаnеli shаffоf Vеntur nаychаsi bilаn g’оvаk qаndаy hоsil bo’lishini ko’rsаtаdi. Nаychа ichidаgi bоsim аtrоfdаgi hаrоrаt tа’siridа pаydо bo’lаdigаn bug’ bоsimidаn kаmаymаgunchа Vеnturi nаychаsi ichidаgi bоsim оqim tеzligigа аylаnib turаdi. Nаychаning ko’ndаlаng o’lchаmi tоrrоq bo’lgаn jоydа hаvо pufаklаri bоsim pаstrоq bo’lаdigаn sоhаni hоsil qilаdi. So’ng yanа оqim bоsimi ko’pаyadi.

Lаbоrаtоriya jihоzi pаnеldа yaхshi ko’rinib turаdi, hаmmа qismlаri qo’yilgаn bo’lаdi. Klаpаnlаrni ko’prоq yoki kаmrоq оchib g’оvаk hоsil qilаdigаn оqim ko’rinishi, tеzligi qаndаy o’zgаrishini ko’rib tursа bo’lаdi.

G’оvаk hоsil bo’lishini ko’rsаtаdigаn jihоzni fаqаt kirishdа bоsimi 3-4 bаr bo’lаdigаn suvgа ulаsh kеrаk. Jihоz suv kеlаdigаn jo’mrаkkа vа suv kеtаdigаn quvurgа tеz birikаdigаn shlаnglаr bilаn ulаnаdi.