Qurilish ekologiyasi

Bag’dod) “Kitob surat al-arz” asarida dunyo okeanlari, quruqlik-
dagi qit’alar, qutblar, ekvatorlar, tog’lar, daryo va dengizlar, ko’l-
lar, o’rmonlar va ulardagi o’simlik, hayvonot dunyosi, boshqa
tabiiy resurslar – yerning asosiy boyliklari haqida ko’pgina
qimmatli ma’lumotlar keltirilgan.

Abu Nasr Farobiy (873-950 yillar) botanika, zoologiya, odam
anatomiyasi va tabiatshunoslikning boshqa sohalarida fikr yuritib,
tabiatda bo’lib turadigan tabiiy tanlanishni va insonlar tomonidan
olib boriladigan sun’iy tanlanishni tan oladi.
Abu Ali ibn Sino (980-1037 yillar) ning “Kitob-ash-shifo” asarida
botanika, zoologiya, geologiya va atrof-muhit to’g’risidagi fikrlari
o’z aksini topgan. Ibn Sinoning inson sog’lig’ini saqlash haqidagi
parhez, gigiena to’g’risidagi xulosa va maslahatlari hanuz o’z
ahamiyatini yo’qotmagan. Ibn Sino tibbiyot tarixida fizioterapiya
asoschilaridan biri hisoblanadi. Kishi organizmiga tashqi-muhit ta’siri muhimligini bilan alloma ayrim kasalliklar suv va havo orqali tarqalishi haqida fikr bayon etgan. Ibn Sinoning falsafiy va tibbiy ilmiy qarashlari uning jahonga mashhur asari “Kitob ash-shifo”, ya’ni “Davolash kitobi”da bayon etilgan. Bu asarda materiya, fazo, vaqt, shakl, harakat, borliq kabi falsafiy tushunchalar, shuningdek matematika, kimyo, botanika, zoologiya, geografiya, astronomiya, psixologiya kabi fanlar haqida fikrlar bayon etilgan. Ibn Sino tog’larning vujudga kelishi, Yer yuzining davrlar o’tishi bilan o’zgarib borishi, zilzilalarning yuz berishi kabi turli tabiiy jarayonlar haqidagi fikrlari geologiya ilmining rivojlanishiga katta ta’sir qildi.
Charl’z Darvin (1809-1882 yillar) 1859 yili “Turlarniig kelib chiqishi” asarida turli organizmlar o’rtasida hayotiy poyga, ya’ni yashash uchun kurash, ular hayotining muhitga bog’liqligi bilan tabiiy tanlanish o’rtasida uzviy bog’lanishni to’la isbotlab berdi. Daniyalik botanik E.Varming o’zining “O’simliklar geografiyasining onkologiyasi” (1895 yil) asarida o’simliklarning hayot tarzi to’g’risidagi tushunchani to’g’ri isbotlab berdi. A.N.Beketov (1825-1902 yillar) – o’simliklarning morfologik va anatomik tuzilishi ularning geografik tarqalishiga bog’liq ekanligini aniqladi va ekologiyada fiziologik tekshirishlar o’tkazishning ahamiyatini ko’rsatdi. O’simliklar jamoasi to’g’risidagi tushunchadan o’simliklar ekologiyasi mustaqil bo’lib ajralib chiqdi. O’zbek olimlari A.M.Muzaffarov, A.A.Muxamadiev, A.E.Ergashev suvda yashaydigan organizmlarning hayot turlarini o’rganish va ularning turlarini aniqlash, suv muhitidagi ekotizim va ularning komponentlari to’g’risida ma’lumotlar berdilar. K.A.Timiryazev (1843-1920 yillar) va N.A.Maksimov o’simliklar ekologiyasida fiziologik xususiyatlarning ahamiyati haqida o’z ilmiy ishlarida so’z yuritganlar.
Akademik V.N.Sukachev Yer yuzining muayyan hududida yashaydigan o’simliklar, hayvonlar va mikroorganizmlarning, shu hudud landshafti, iqlim, tuproq hamda gidrologik sharoitlari bilan birligini biogeotsenoz deb nomladi. Bu tushunchalarning fanga kiritilishi, ekologiyaning har xil bo’limlarini bir-biriga yaqinlashtirish imkonini berdi va XX asr boshlarida botanik va zoolog olimlar quruqlikdagi ekologik kuzatishlarni alohida-alohida olib bordilar.
O’simliklar guruhlarini o’rganishda T.F.Morozovning “O’rmon to’g’risidagi ta’limoti” (1912 yil) va V.N.Sukachevning “O’simlik guruhlari haqidagi ta’limotga kirish” (1915 yil) asarlari muhim ahamiyat kasb etdi. Hozirgi zamon nazariy ekologiyasining rivojlanishiga ingliz olimi Ch.Eltonning “Hayvonlar ekologiyasi” kitobi (1927 yil) ham katta ta’sir ko’rsatdi.
XX asrning 1920-1930 yillarida akademik V.I.Vernadskiy biosfera to’g’risidagi ta’limotni yaratib, ekologiyani rivojlanishiga katta hissa qo’shdi. 1930-1950 yillarga kelib, ekotizim doirasida moddalar aylanishi va energiya oqimini o’rganish singari umumekologik muammolar ko’tarildi.