Isajon Sulton. Hazrati Hizr izidan (hikoya)
Опубликовано: 04.02.2014 20:18
Qurg‘oq dasht shamoli paydar-pay esar, har
yer-har yerda o‘sgan daraxtlarning qurigan
yaproqlarini band-bandidan uzib uchirar va oyog‘im
ostiga to‘zon qilib urar edi.
Dashtning sariq o‘tlari chuchmal is taratardi. Havo
issiq bo‘lsa-da, uzoq-uzoqlarda nima uchundir
siyrak tumanga o‘ralib olgan ko‘kimtir tog‘lar ko‘zga
tashlanadi. Balki masofa juda uzoq bo‘lgani uchun
shunaqa ko‘rinayotgandir? Tog‘lar yonbag‘rida
to‘p-to‘p yashil qishloqlar bor, Arslonbob tog‘lari,
Arslon ota daxmasi o‘sha yoqlarda.
U tog‘ oralarida bo‘ri, tulki va hatto ayiq ham
yashaydi, deyishadi. Tiyonshonga qaraganda
ancha kichkina, ko‘kimtir-qoramtir qoyalarini yilning
deyarli har faslida mana shunday siyrak tuman
o‘rab turadi. Qoyatoshlarning yonbag‘irlari deyarli
yaydoq, mayda-chuyda tog‘ butalariniyu pistalarni
aytmasa, archayu sarvlar oz. Bilmadim, lekin
yurtimning ayrim kishilari bo‘riyu ayiqni ulov qilib
minib yurishgan. Ba’zilari hatto arslonlarni o‘zlariga
bo‘ysundirganlar. Arslon ota ham o‘shalardan biri
bo‘lishi mumkin.
Yurtim uzra azizu avliyolarning daxmalari sochilib
ketgan. Xalq bu zotlarga, ko‘rsatgan mo‘‘jizalari
Tangriga yaqinliklari bois deb qattiq e’tiqod
qo‘ygan. Biri, uni ziyorat qilish uchun yo‘lga
chiqqan kishining qayda ekanini aniq sezib turgan.
Boshqasi suv uzra va hatto havoda qadam tashlab
yura olgan. Yana biri bomdod namozini Buxoroda,
peshinni Tabrizda va shomni Ka’bada o‘qigan.
Boshqasini esa bir vaqtning o‘zida turli yerlarda
ko‘rishgan. Hayotda ekanliklarida avliyo maqomini
olganlar, hayotdan o‘tganlaridan keyin esa
azizlikning timsoliga aylanib ketganlar.
Ha, ular haqiqatan ham ulug‘ aziz-avliyolardir. Umri
mobaynida nafsining va dunyoning jilvai
nozlanishlariga sira havaslanmagan, dillaridagi
g‘oyat kuchli imon sabab barchaning e’zoziga
sazovor bo‘lgan zotlardir. Bir necha yillar avval
Buxoroga borganimda eshitganim rivoyat yodimga
tushadi. O‘sha yerning xizmatchisining aytishicha,
bu muborak zot qoshiga hazrati Xizr suhbatga kelib
turar emish. Tabiiyki, ulkan yashil yopinchiqli
daxma tubida nimalar bo‘layotganini tasavvur qilish
qiyin, biroq, azizlikning sirlarini anglab yetishga
urinayotgan bir odam daxmaga tushunmovchilik ila
boqar ekan, ayni damda ikki avliyoning ruhi
bemalol suhbat qurayotgan bo‘lishi ham
mumkin-ku?
Azizlar va avliyolar ochiq-yaqqol muborak
kishilardirlar. Ularning azizlik maqomiga
kelishlarining siri nimada? Albatta, u sirni bilganim
bilan o‘sha maqomga ko‘tarila olishim uchun
bilimim va qat’iyatim yetmasligini sezib turibman.
Shu boisdan yuragimda g‘alati bir armon bo‘y
cho‘zadi, taassuf bilan hoyu havas ichra o‘tkazgan
umrim esimga keladi... balki men ham Xizri Ilyosni
uchratarmikinman, deb ilinjlanaman.
Ha, men hazrati Xizrni izlamoqdaman.
Avliyolarga berilgan karomatlarga erisha olmagan,
ammo yana bir ulug‘ avliyoga – Hazrati Xizrga duch
kelgan kishilar haqida ham juda ko‘p rivoyatlar bor.
Odamlar asrlar bo‘yi e’zozlaydigan, Tangri
taoloning va farishtalarining e’zoziga ham sazovor
bo‘lish uchun umrini sarf qilgan, dashtu sahro
kezgan va u yuksak darajaga erishish uchun lozim
bo‘lgan hamma shartlarni ado etsa-da, valilik
maqomiga nima sababdandir yetisha olmagan
zotlarning ba’zilariga u ro‘para kelgan. Azizlar –
ana o‘shalardir. Ularning kщpining ismlari ham
ayon emas. Avliyolarning darajalari mendan juda
yuksakda ekanini qalbim sezadi. Biron nuqsoni
bo‘lmagan, yulduzday nur sochib turgan
avliyolardan ko‘ra, mashaqqatli bilim yo‘llaridan
tafakkur cho‘qqilari sari intilgan va Hazrati Xizrning
inoyati bois maqsadiga erishgan azizlarning yo‘li
menga osonroqday tuyuladi...
Ha, avliyolarning daxmalari tomon olomon
daryoday oqadi. Ularning maqbaralari baland, har
tomondan ko‘rinib turadigan qilib qurilgan. Hazrati
Xizrni uchratgan azizlarning daxmalari uzra esa
ko‘pincha bir dona tug‘, bir tup gujum yoki
qoyatoshdan uzilib tushgan katta xarsangtosh
bo‘ladi. Goho hech narsa bo‘lmaydi, ismsiz,
belgisiz oddiy bir maqbar. Lekin, qachonlardir
ba’zilari o‘zlaridan iliq, mayin yog‘du taratgani
haqida rivoyatlar bor. Chunki, u muborak zot
otining tuyog‘i tekkan qaqroq yer ham birdaniga
jonlanib, gulu chechak yozib yuborgan deydilar.
Ba’zilarining toshiga turli yozuvlar o‘yib bitilgan
bo‘ladi, ba’zilarining ustida esa hech qanday yozuv
yo‘q, kimligi ham noma’lum.
* * *
Yoz quyoshi tevarakni birday qizdiradi. Qop-qora
uzumlarni oqish chang qoplagan. Sarg‘imtir pastak
uylar ustida dashtning issiq havosi jimirlaydi.
Kishilar ekinzorlarida, uylarida turli-tuman
yumushlar bilan ovora. Yoyilib oqayotgan ingichka
toshloq soy bo‘yida o‘ynayotgan mayda-chuyda
bolalar menga qiziqsinib qarashadi. Xotin-xalajning
yuzlari ochiq, shaddod, ular ham yumush bilan
band.
Dashtning o‘ynoqi shabadasi o‘t-o‘lanning qurigan
barglarni uchirib, oyoqlarim ostiga olib kelib uradi.
O‘tib borarkanman, yo‘l yoqasidagi daraxtdan to‘p
etib bir dona meva uzilib yerga tushdi. Qo‘limga
olib, aylantirib qaradim. Kichkinagina, taram-taram
xiyol qizg‘ish yo‘lli sarg‘ish olma ekan. Bandiga
yaqin joyidan birov teshikcha ochibdi. Saldan keyin
teshikchadan boshchasi qizg‘ish meva qurti
bezovtalanib mo‘raladi. Olmani o‘tlar orasiga
uloqtirib, yo‘limda davom etdim.
...Mana, Hazrati Ilon ota daxmasidaman. Bu
kishining qoshiga ham Xizri Ilyos kelgan deydilar.
Ortidan ilonlar ergashib yurishgan, amriga so‘zsiz
bo‘ysunishgan. Hatto bahaybat bittasi oromini
qo‘riqlab yotganmish. Olomon daryoday oqib kelar
edi. Ular qatoriga men ham qo‘shildim. Kenggina,
lekin shifti juda past dahlizga kirdik. Eshigi ham
past edi, kirayotgan odam istasa-istamasa ta’zim
qilib kirsin deb shunday qurilgan deb tushuntirdi
xizmatchi. Poyafzallarimizni yechib, chordona qurib
kutib o‘tirdik. Ichkaridan tilovat ovozlari eshitilardi.
Xotin-xalaj, yoshu qari ko‘zida yoshi bilan qaytib
chiqmoqda edilar. Izdihom orasida ko‘rlar, karlar,
kasallar ko‘p edi. Bir kishi o‘zi yurolmas ekan,
aravachada olib kelishibdi. Juft-juft bo‘lib
befarzandlar ham o‘tirar edilar. Xizmatida yoki
tijoratida ishi yurishmaganlar ham ora-sira ko‘zga
tashlanar, bundaylar yurish-turishidan va o‘zini
tutishidan ajralib turar, lekin oz sanoqli bo‘lib,
kelguvchilarning aksariyati oddiy avom edi.
Kiraverishdagi tosh lavhga esa kufiy yozuvda bir
bayt ham bitib qo‘yilibdi:
Kimki bir ko‘ngli buzuqning xotirin shod aylagay,
Oncha borkim, Ka’ba vayron bo‘lsa obod
aylagay...[1]
Ustiga tovlanuvchan yashil mato yopilgan uzun
qabr atrofiga aylana to‘shaklar solinibdi. Xazina
egasining hurmati bois shunday uzun daxma
qurilgan bo‘lsa kerak. Daxma xizmatchisi – nuroniy
bir otaxon shikasta ohangda tilovat boshladi.
Tilovat so‘zlariga e’tibor berdim: oyat Tangri rizosi
haqida bo‘lib, «Ey xotirjam-sokin jon, sen rozi
bo‘lgan va rozi bo‘lingan holda Parvardigoringga
qayt! Bas, solih bandalarim qatoriga va Mening
jannatimga kir!» deyilmoqda edi. Tilovat tugagach,
kishilar qo‘llarini daxmaga qo‘yishdi. Har kim
o‘zining bir istagini, bir orzusini pichirlab ayta
boshladi. Shuncha yuz ifodalari o‘xshash bo‘lib
qolganiga e’tibor berdim – hammasining ko‘zida
ajib ilinj va yolvorish boriydi. Ammo ba’zilar shu
yerda ham olazarak bo‘lib o‘tirar, bular –
hojattalablarning yonida kelgan hamrohlari edilar.
Ajab, bu makonga yetti yuz yildan buyon olomon
mana shunday oqib keladi. Har kuni son-sanoqsiz
kishilar shu kishining sha’niga duo qilib, xayr
tilamoqdalar. Men ham ular qatori duo qildim,
savobini Ilon otaga bag‘ishlab, o‘rnimdan turdim.
Kishilar avliyoning haqqi-hurmati bois
orqamachasiga yurib bormoqda, eshikka
yetganlaridagina yuz o‘girmoqda edilar. G‘alati,
boshqa qonuniyatlar bor edi bu yerda. Ipak qurti
kapalakka aylanib, pillani teshib chiqib uchib ketdi,
kishilar bo‘m-bo‘sh pilla ustida yig‘lab o‘tiribdilar,
degan edi shunday ulug‘ kishilardan biri. Lekin
xizmatchining aytishicha, avliyoning ruhi tirik
vaaynan shu yerda emish. Aql shoshmasdan iloj
qancha? U qonuniyatlar yozilmagan, aytilmagan,
biroq, kelganlarning bari o‘z-o‘zidan amal qilmoqda
edilar.
* * *
Tashqariga chiqqanimda tush mahali edi.
– Mana bu tumorni oling, Ilon ota har doim o‘qib
yurgan duolar yozilgan, – deb, yana menga tumor
sotishga urinib ko‘rdi shu yerda aylanib yurgan
yigitchalardan biri.
Ichkariga kirib chiqqunimcha tashqarida odam yana
ko‘payibdi. Mahobatli, hashamdor arobalarda ba’zi
boyonlar oila a’zolari bilan kelgan ekan. Orqaroqda
ipak matolarga o‘rangan xotin-xalaj, oldinda
gerdayibroq qadam tashlayotgan boyning
kibrlanishlarini ko‘rdim.
Chiqishda, chinor ostida bir miskin kishi o‘tirgan
ekan. Oldida suvqovoqdan yasalgan ko‘zasi, bir
parcha latta ustida jiyda danaklaridan terilgan
tasbehi. Sadaqa so‘rovchilardan bo‘lsa kerak.
Qizig‘i shundaki, sonsiz-sanoqsiz kishilar mana
shunday daxmalarga kelib, dunyoviy hojatlarini
so‘rab yalinib-yolvorsalar, daxmalar atrofidagi
miskinlar o‘sha hojattalablardan sadaqa so‘rab
o‘tirishadi. Ajabo, nega aziz-avliyolardan
so‘rashmas ekan, deb hayron bo‘laman.
– Xudo yo‘liga sadaqa qiling, bolam, – dedi miskin,
ming‘irlab. – Bolam och, o‘zim zaifman. Bir burda
non uchun sadaqa qiling.
* * *
Keyingi manzilimga yetib kelganimda, manzaralar
farqli edi. Sababi cho‘l va dashtlarning
bepoyonligida bo‘lsa kerak. Qarovsiz og‘ochlar
yakkam-dukkam o‘sibdi. Hammasining barglarini
oqish to‘zon qoplagan. Daraxtlarga ola-bula lattalar
boylab tashlangan, ostida eski tangalar bor.
Sadaqa so‘rovchilar nima uchundir u tangalarga
tegishmaydi, qo‘rqishadi. Mantiqsizlikdan aqlim
shoshadi.
Bu yerda ham shabada qurigan barglarni ohista
uchirib o‘ynar va kishilarning oyoqlariga olib kelib
urar edi.
Maqbar atrofida o‘sha-o‘sha quroq olomon...
Kichkina, ensiz barglari suvsizlikdan quriy
boshlagan uch-to‘rtta daraxt ostida kishilar to‘p-to‘p
bo‘lib o‘tirishar, befarzandlar farzand, omadsizlar
omad, baxtsizlar baxt, kasallar shifo tilab avliyo
maqbarasi yonida to‘plangan, bular ham o‘zlari
bilan olib kelgan narsalarini yeb-ichib o‘tirishardi.
Gujum ostidagi kishilardan biri menga naqshli
arabiy yozuvlarni sotishga urinib ko‘rdi, arabcha
bilmasligim uni qaytarolmadi, shu tumorlarni sotib
olsam mo‘‘jizalar ro‘y berishini, balo-qazolardan
saqlashini aytib iddao qildi.
– Otani yetti kun tavof qilish kerak, – dedi u. – Bu
kishilar yetti kundan beri shu yerda. Shundagina
uning ruhi qo‘llab-quvvatlaydi.
Nariroqda uning xotini, onasi va ikki-uchta qizalog‘i
ham ko‘zga tashlanar edi.
– Kechasi osmonga qarasangiz, uchar
yulduzlarning rosa ko‘pligini ko‘rasiz, – dedi tavofga
kelganlardan biri. – Ular avliyo g‘ori ustida goho
g‘uj bo‘lib olishadi, goho esa betinim yerga
yog‘ilishadi...
Avliyo mozori qoshida yetti kun o‘tirdim. Bu dahma
ham g‘oyat uzun, kattakon tug‘ qadab qo‘yilgan edi.
Sababini so‘raganimda, Tangri taolo mo‘‘tabar
ko‘rgani bois qabrini kengaytirgan, deb javob qildi
daxmaning keksa xizmatchisi. Avliyoning g‘origa
kirish menga nasib qilmadi, kirganimda ham
bor-yo‘g‘i bir yerto‘lagagina kirgan bo‘lardim,
haqiqiy bilim g‘ori menga nasib etmasligini
avvaldanoq bilardim.
Keyin yana yo‘limda davom etdim. Avvalboshda
taqir yerda o‘sgan mayda-chuyda butalar ham
tugagach, silliq, mayda, o‘ziga suv yuqtirmaydigan
g‘alati qumlar boshlandi. Har qancha suv ham bu
yerda singib ketaveradi. Olis-olislarda tog‘lar ko‘zga
tashlanadi, u – Tangritog‘ bo‘lsa kerak, lekin
sarobmi yoki rostmi, bilish qiyin. Yerdan qaqqayib
chiqib turgan toshlarning xarobalari aro
kezarkanman, atrofida sayyohlar sanqib yurgan,
noma’lum yozuvlar bitilgan toshlarni ham ko‘rdim,
ularni siypalaganimda bir nimalarni his qildim ham.
Ha, olam uzra sochilib ketgan aziz kishilarning
sanog‘ini Xudodan o‘zga hech kim bilolmaydi.
Ularning qaysi biri avliyolikning qay maqomiga
erishgani ham qorong‘u. Biroq ilmu fan g‘oyat
taraqqiy etgan shu kunda kishilarning bu yerlarga
daryoday oqib kelishlari ham g‘alat. Dunyo
xazinalarining eshiklari tobora keng ochilgan,
istagan narsangga erisha oladigan davr bo‘lsa,
fazo kemalari o‘zga sayyoralarga parvoz qilishga
chog‘lanayotgan, elektron ko‘zlar yerdan yuzlab
yorug‘lik yili olisdagi yulduzlar bag‘rida ro‘y
berayotgan hodisalardan tortib eng mayda
zarralargacha ko‘rib tadqiq qilayotgan, shisha
idishlarda odam a’zolarini o‘stirish tajriba
qilinayotgan bir mahalda kishilarning mana
shunday maqbaralar poyida nimalarnidir
istab-yolvorishlari yanada g‘alat edi.
Avliyolar tungi osmonida yulduzlar uchgan
makonlarda asrlar bo‘yi jim turadilar. Bu bepoyon
cho‘llar o‘z bag‘rida yana qancha sirlarni yashirgan
ekan? Ba’zi kishilar tunda ham ularning huzuriga
keladilar. Qurbonliklar so‘yishadi, duolar qilishadi,
haftalab-oylab ketmay o‘tirishadi. Hayotlarida
nimadir o‘zgarishidan umidlanishadi. Bu yerda ham
tunda yulduzlar g‘uj-g‘uj bo‘lib maqbarlar tepasida
to‘planar, goho bir nechasi yorug‘ iz qoldirib pastga
sho‘ng‘ir edi. Tevarakni uzoq kezdim. Bir joyda
oyog‘im ostida yotgan bir bo‘lak qoramtir narsani
topdim. Qo‘limga olsam, kichkina, sovuq temir
parchasi ekan. “Yerga qarab uchib, keyin so‘ngan
o‘sha yulduzlardan birining parchasimikin?” deb
o‘yladim.
* * *
Mana, kimligi noma’lum bir zotning oldidaman. U
baland, ulkan, metin bir qoya ostida. Yonidan iliq
suvli kichkina buloq qaynab chiqqan, turli dardlarga
shifo. Qoya bag‘riga yozuvlar o‘yib yozilgan, ularni
hali hech kim o‘qiy olgan emas. Qachonlardir yer
yuzida yashab o‘tib ketgan kishilar tosh bag‘riga
turli shakllarni o‘yib yozishgan. Buloq tubida eski
tangalar xira yiltiraydi.
– Bu qoyatosh bir mahallar o‘zidan yog‘du taratib
turgan, oradan asrlar o‘tgach, nima sababdandir
yog‘dusi so‘nib qolgan, – dedi shu yerdagi
kishilardan biri.
Tosh poyiga cho‘k tushdim. Qanaqadir begona bir
o‘t bor ekan, barglari kambar, uchli va kalta, qator
tizilgan bargchalari shabadada shirillagan ovoz
chiqara boshladi.
Bir dona qurigan yaprog‘i uchib, oyog‘im ostiga
kelib urildi.
Xayolimga avval eshitganim bir rivoyat keldi. Inson
bolalari almisoqda shahodat kalimasini
aytganlarida bir farishta guvoh bo‘lgan ekan, keyin
esa u nur taratuvchi toshga aylanibdi. Ka’badagi
xajarul asvad, ya’ni qora tosh aslida o‘sha
farishtadir, deydilar. Xajarul-asvad hozir nur
taratmay qo‘ygan, lekin sonsiz-sanoqsiz kishilar uni
tavof qiladilar. Men ham, agar Xazrati Xizrni topa
olsam, Tangrimga shukronalar ayta-ayta, safarimni
Ka’bada yakunlashni, xajarul-asvadni ko‘zimga
surishni niyat qilganman.
Qiziq, ketay desam, ketolmayman. Qolay desam,
haqirligimdan, istaklarimga erisholmasligimdan,
umrimning behudaga ketishidan hayiqaman.
Goh-goh toshga yaqin borib quloq solaman.
Qarshimdagi zot jim. Tun salqinida sovigan tosh
yozuvlari orasiga bitta hasharot tushib qolibdi,
yozuv chuqur bo‘lgani sababli chiqib ketolmay
o‘rmalab aylanmoqda.
Bu yozuvlarning ma’nosi nima?
O‘rxun bitiklaridan xabarim bor. Oltoy
yozuvlariningu jangu jadallardan hikoya qiluvchi
boshqa bitiklarning ma’nolarini ham bilaman.
Osmonda esa tinmay yulduzlar g‘uj-g‘uj bo‘lib
to‘planishadi, gohida ba’zilari yog‘duli iz qoldirib
pastga – yer yuziga sho‘ng‘ishadi.
Bu yerda ham quroq-quroq ziyoratchilar to‘p-to‘p
bo‘lib o‘tirishibdi. Ularning istaklarini taxmin qilsa
bo‘ladi, yana o‘sha ahvol: befarzandlar farzand,
omadsizlar omad, kambag‘allar boylik, kasallar
sog‘lik ilinjida turli tomonlardan surgalib yetib
kelishgan. Hammaning niyati tilak va so‘rash edi.
Betinim, betinim so‘rar edilar!
Hayfim keldi. Mo‘‘jiza egalarining huzuriga
bo‘lmag‘ur tilaklar bilan ham kelinadimi axir?
Dilimda bir huzun bino bo‘ldi. Shunda dasht yeli
yana jonlandi-da, qadimiy bir qo‘shiq sasini olib
kelib qulog‘imga urdi, so‘zlarini uncha
anglamasam-da, ma’nosini yaxshi tushundim.
Do‘ndim shoxdan qo‘pgan quruq yaproqqa,
Sahar yeli, to‘zg‘it meni, ur meni.
Ko‘tar to‘zonimni bundan uzoqqa
Yorning yalang oyog‘iga ur meni...
Turli-turli kishilar: yoshu qari, sarvqadu qaddi egik,
sog‘lomu xastalar kezar edi bunda. Ularning
dillarining suvratlariga razm solishning iloji
bormikin? Ko‘pchiligining qalblarida g‘alati yolg‘izlik
hukm surayotgan bo‘lsa ne ajab? Aslida olomon
ichida kezib, kulib-iztirob cheksalar-da, o‘z nafsu
istaklari jarliklarining zulmatlarida sanqib yurgan
bo‘lsalar-chi? Axir, hammasi benihoya ko‘p
narsalarni so‘rab, betinim tavallo qilmoqdalar-ku?
Orzular ham dil osmonida tunda men ko‘rgan
yulduzlar kabi ucharmikin? Tilaklariga
yetolmaganlarning qalblari boya yerda yotgan
o‘sha temir parchasi kabi parchalarga to‘lib ketgan
bo‘lsa-chi? Orzular yulduz kabi uchishi va
ushalmagach, yerga tushib, so‘ngan yulduz
parchalariga aylanib ketishi ham mumkinmi?
Bir qari cholni ko‘rdim, umri tugashiga bir yoki ikki
kungina qolgan bu bebaxt vujudiga yopishgan va
hozir azob berayotgan kasallikdan qutqarishini
so‘rab iltijo qilmoqda edi.
Tujjorlarni ham ko‘rdim, molu dunyosi behisobligi
yiltillab yog‘ bosib ketgan ko‘zlaridan bilinib turgan
bu kishilar u mollarga yana qo‘shishini so‘rab
tavallo qilar edilar. Biroq, bu yerdan chiqqanlarida
qaysi biri yana qaytib o‘sha molu dunyosigacha
sog‘-omon yeta olarkan, birov bilmas edi.
Bu olomonda yashash istagi shu kadar zo‘r ediki,
aql bovar kilmasdi. To‘qson oltiga kirgan ilviragan
bir chol badanida paydo bo‘lgan oq dog‘lardan
xalos qilishini so‘rab kelibdi. Aravachada
qo‘lsiz-oyoqsiz, g‘o‘la kabi bir odamni ham olib
kelishgan ekan, u tushunarsiz va tuzalmas bir
kasallikka mubtalo bo‘libdi, o‘sha kasalligiga davo
so‘rab yolvormoqda edi.
Faqat shamolgina begidir va ozod kezar, kumlarni
va qurigan maysalarning xazonlarini betinim sochib
o‘ynardi.
O‘yga botib uzoq o‘tirdim bu yerlarda. Qarshimdagi
noma’lum zot ham jim edi. Shu mahalgacha
qoshida bo‘lganim hamma-hammasi ulkan bir sirni
bag‘rida yashirganini, unga erishsam hayotim
o‘zgarib ketishini bilsam-da, u muqaddas bilimlar
bobida, ya’ni Xazrati Xizrni qanday uchratish
mumkin ekani haqida hanuz tasavvurim yo‘q edi.
Xalqda bu kishilar halolliklari, rostgo‘yliklari, Tangri
taolo belgilagan chegaralardan chiqmaganlari va
sidqidildan ibodatlari ila yuksak maqomlarga
erishganlari haqida rivoyatlar yuradi. Bipoq,
rostgo‘y va halol kishilar kammi dunyoda? Bir
xalqdan yuz yilda bir avliyo chiqadi degan gap-chi?
Har holda, ularning men anglab yetmagan yana
boshqa xususiyatlari borligi aniq, biroq nima?
Ha, ikki daryo oralig‘idan to Tabrizu Ko‘niyoga
qadar aziz-avliyolarning qabrlari sochilib yotibdi.
Ularning ko‘pidan bexabarmiz. Ismlarinigina
bilamiz, xolos. Men esini taniganidan beri ibodat
ichida bo‘lgan juda ko‘p insonlarni taniyman. Ammo
birontasida yuksaklik va komillik alomatlarini
ko‘rmadim. U qanday g‘alati maqomki,
aytilganlarning barini ado etilganida ham erishish
mushkul? Aslida, aziz kim? U qanaqa maqom? Ne
sabab ila ularga bunday karomat ato etilgan?
* * *
Hech qaerda izlaganimni topmadim. Afrosiyob
shamollari, Nurota izg‘irinlari, Samarqandu
Buxoroning yetti avliyosi daxmalariyu noma’lum
toshlari... birontasi menga o‘z sirini ochmadi.
Nihoyat, jonsiz toshlar orasidan yana bir aziz
zotning qabrini topdim.
Bu – so‘nik daxma edi. Balki u ham bir mahallar
yog‘dulana-yog‘dulana, so‘ng so‘nib qolgandir?
Xuddi sham yongani kabi. Ammo sham yog‘du
tarata-tarata o‘zini xarjlab yuboradi. Azizlarning
daxmalari esa ichida saqlagan sirlari tufayli
yog‘dulanadi. Uning yog‘dusi bitmas-tuganmas
bo‘ladi.
Biroq, so‘nib qolibdi-ku? Nega so‘ndi ekan?
Umuman, azizlar mangu tirikdirlar degan gap aslida
nisbiy bo‘lsa-da, ularning yog‘dulanish va so‘nish
sabablari bizga baribiram mavhum. Sababini bilish
qiyin.
Bu daxmaning so‘nish sababini o‘zimcha mulohaza
qilib ko‘rdim. Men kabi sonsiz-sanoqsiz
insonlarning tarixlarini o‘z ichida saqlagan,
hayotlarini behuda narsalaru yanglish e’tiqodlar
uchun sarf qilganlarning muarrixi emasmikin bu?
“Yerda yotgan mana bu so‘nik tosh askar edi, –
dedi tavof uchun ortimdan ergashib kelgan bir kishi.
– U yurtim deya halok bo‘lib ketganida, u bilgan
yurtdan asar ham qolmagan edi. Qarang,
ichkariroqda yana yuzlab toshchalar yotibdi...”
Yerda yotgan g‘uj-g‘uj toshchalar o‘sha-o‘sha,
so‘ngan yulduzlarning qoldiqlariga, sovib qolgan
temir parchalariga o‘xshar edi.
Osmon xira tusda, dasht aro izg‘irin shabada
esardi. Nariroqda bir to‘da kishilar to‘planib
yeb-ichib o‘tirishardi. So‘yilgan qo‘ylarning terilari
ko‘zga tashlanardi. “Tig‘ tegmagan qo‘y bo‘lishi
kerak”, der edi birov do‘rilloq ovozda.
Avom, avom! Yo‘q, karomatu mo‘‘jizalar bu
avomning insofga kelishi uchun berilmagandir?
O‘ziga berilgan mo‘‘jizalardan hech qachon
qoniqmaydigan, yana va yana ko‘lini cho‘zib
betinim va betinim so‘rashni, tilanishni yaxshi
ko‘radigan avom zotan suv ustida suzmoqda,
bo‘ladigan voqea-hodisalarni oldindan bilmoqda,
xastaliklardan davo topmoqda, ko‘r-ko‘rona
timirskilanib hayoti dunyodan yashab o‘tmoqda!
Nahr oldida, sohilda qayiq turgach, suv uzra piyoda
yurib o‘tishdan ne naf? Suv uzra piyoda ketayotgan
kishi yemish haqida o‘ylarmidi? Yo‘q, albatta.
Yupqa parda ustida yaratganning ismini aytib
ketayotgan odam qo‘rquv va hayiqish ichra qadam
bosishi haqiqatga yaqinroq. Chunki yurib
borayotgan g‘oyat inja sath ostida tubsiz
chuqurliklar borligining vahmi har doim shuurida
o‘rgimchak kabi o‘rmalab turadi. “Seni suv ustida
tutib turgan zot dunyo uzra ham mana shunday
tutib turmoqdadir”, degan qattiq sadoni
eshitayotgan bo‘lishi ham mumkin. Bo‘ladigan
voqealarni oldindan bilish yanada halokatliroq bilim
ekaniga shubha yo‘q.
Nihoyasiz shu yo‘limda ketar ekanman, so‘qmoqda
yana bir miskin uchradi. Yonida yosh bir bola bor
edi.
– Xudo yo‘liga sadaqa qiling, bolam, – dedi miskin,
yolvorib. – Bu bola yetim, men ishlab pul
topolmayman. Xudo haqqi, ochmiz, ozgina sadaqa
qiling.
So‘rovlari ijobat bo‘lmaganlarning bittasimi bu?
Azizlar qabri tepasida bu bebaxt ham xazina yoki
boylik so‘rab ancha yolvorgandir? Daxma ichidagi
zotning qay iztiroblar ichida ekanidan bexabar, pul,
tilla, omad so‘ragandiru tilaklari ijobat bo‘lmagach,
tirikchilikning osonroq yo‘liga o‘tib olgandir?
Uni qattiq malomat qilib o‘tib ketdim. Miskinning
ko‘zlari yoshlanganini, ezilib tuproqqa o‘tirib
qolganini, bolakay esa boshini egib
ma’yuslanganini ham ko‘rdim. “Hoy inson,
yoningdagi yosh bolangdan uyalmaysanmi, qay
yuz bilan sadaqa so‘raysan?”
– Dilimni vayron qilmang, – dedi miskin. – Har
Musoga bir Xizr deganlarini eshitmaganmidingiz,
bolam?
Yana qaraganimda miskin ham, bola ham yo‘q edi.
Balki ho‘v ortda qolib ketgan daxma sari
ketishgandir?
Shamol ular turgan joydagi daraxtning qurigan
bargini uzib oldi. Biroq oyoqlarim ostiga olib kelib
urmadi, balki uzoq-uzoqlarga uchirib ketdi.
* * *
Ha, ba’zi kishilarning yer yuzida tentiray-tentiray,
g‘alati narsalarni so‘rab-tilab yurishining o‘ziyoq bu
olomondan uzoq turish kerakligini bildirib turar edi.
Umrlarining bir necha o‘n yilini sarflab muhtasham
baland imoratlar qurib, yeb-ichib semirib kegan
kishilar azizlar qoshiga ayniqsa ko‘p kelmoqda
edilar. Ularning juda-juda baxtsiz ekanliklarini
ko‘rmoqda edim. Ey badbaxt, o‘zing tilagan
hashamning ichidasan-ku, yana qanday saodatdan
lof uryapsan, dedim farog‘at ilinjida kelgan boylik
egalariga.
Esimga daraxt shoxida ko‘rganim olma qurti keldi.
Uning hikmatini ham darrovgina anglay qoldim.
Yemishning eng lazzatlisi olma qurtiga berilgan
ekan. Biroq hayoti mobaynida qurtlik maqomidan
chiqa olmasligi uning qismati edi. Yodimga yana bir
azizning hikmati keldi, qurt jondin kechib ipak
bo‘ldi, ipak qurticha himmating yo‘qmi, demoqda
edi u.
Lekin, maqbarlar qoshiga kelib turli narsalarni
so‘raydiganlarga Tangrim so‘raganlarini berishini
ham tushundim. Ziddi berilmasligini ham bildim.
Man etilgan lazzatlar bilan farog‘at hech hachon
qo‘shib berilmasligi olov bilan suvning
birlasholmasligi kabi edi. Olomon esa betinim oqib
kelar, daxma poyida yaslanar va tinmay, tinmay
hojat so‘rar edi. Birovning xasmini sevib qolgan
yosh yigit, o‘g‘irlik qilib qo‘lga tushib qolishidan
xavfsiragan o‘g‘ri, gunohlari va xatolari bois
vujudiga kasallik ilashgan nafsi to‘ymaslar, “Ber!
Ber! Ber” deya azizlarning makonlari tomon
qo‘llarini cho‘za-cho‘za, bahaybat oqim bo‘lib oqar,
oqar, oqar edilar.
* * *
Nihoyat, so‘nggi – yettinchi avliyo daxmasi qoshida
chuqur o‘yga botib uzoq, juda uzoq o‘tirdim.
Daxmaning nuroniy xizmatchisi – keksa chol
yelkamdan turtib, “Turaqoling, sahar vaqti kira
boshladi” degandagina o‘zimga keldim.
– Bolam, juda uzoq o‘tirib qoldingiz. Yuragingizda
armonlaringizu taassuflaringiz qanchalar ko‘p
bo‘lsa ham, Tangri so‘raganingizni albatta beradi,
noumid bo‘lmang, – dedi u kulimsirab.
Eh otaxon, sizga nima ham deya olardim?
Tilaklarim ijobat bo‘lmadi, biron yerda o‘zim istagan
narsaga erisholmadim. Hazrati Xizrni qay tarz
topish mumkinligiga o‘zimning aqlim yetmadi. Yana
nimaniyam so‘ray? Eng oddiy bir tilagim – Ka’bani
ko‘rish edi, hech yo‘qsa shu tilagim amalga
osharmikin?
Gaplarimni eshitib, chol qo‘llarini duoga ochdi.
– Keling unda, o‘g‘lim, birgalashib duo qilaylik.
Shoyad tilagingiz ijobat bo‘lsa.
Unga qo‘shilib men ham xudoyimdan shu yerda
yotgan aziz kishining haqqi hurmati, muqaddas
Ka’bani ko‘rsatishini yolvorib so‘radim.
Shunda... mo‘‘jiza ro‘y berdi!
Ko‘z o‘ngimda Ka’ba yeri qalqib ko‘rindi!
Voajab! U yerda hech nima yo‘q, bo‘m-bo‘sh...
Ka’ba vayron bo‘lib ketgan edi!
Nega? Nega?
Qulog‘imga oqsoqolning so‘zlari kirdi:
“Aziz-avliyolar sirayam siz o‘ylagandek karomatlaru
mo‘‘jizalarga ko‘milib yotgan kishilar emaslar.
Ularning yanada haybatliroq iztiroblari, armonlari va
afsuslari bor. Lekin Tangrimning buyukligi –
so‘raganga so‘ralganni albatta berishidadir!..”
O‘girilib qaraganimda, yonimda hech kim yo‘q edi.
Lekin, hozirgina u turgan yerdagi bir dona quvroq
o‘t jonlanib, yashil tus olgan, ikki dona mitti
bargchasini yozib ham ulgurgan edi!
Hayajon ichra daxmadan qanday chopib
chiqqanimni eslolmayman. Atrofimga alanglab
ancha yugurdim. Ming afsuski, atrof bo‘m-bo‘sh,
hech kimsa ko‘rinmas edi. Yaydoq bir qoyatosh
tubida tiz bukdim. Buloqchadan miltirab zilol suv
qaynab chiqar edi. Barcha uzuq-yuluq
safarlarimning mazmuni sadaf marjoniday tizildi-da,
hikmati aqlimda yolqinlana boshladi. Xuddi dasht
yongani kabi, uzrlarimu bahonalarimni
yondira-yondira, aqlu shuurimni egallay boshladi bu
yong‘in.
Turay desam, o‘rnimdan qalqqani majolim yo‘q.
Juda uzoq vaqt iztirob ichra qolganim sababli
atrofimda butalar changal hosil qilib o‘sgan, to‘zon
va changlar ustimga qo‘nib, bahor yomg‘irlarida
loyga aylangan, quyosh qattiq qizdirganida
sopolsimon qatlam hosil qilgan va allaqachon
fikrlovchi qoyatoshga aylanib bo‘lgan edim.
Bag‘rimda hasharotlar chopib yurishar edi. Ustimda
nimadir qimirlaganini ham sezdim, qarasam – bir
qush, boshimga uya quribdi.
Yulduzlar uchgan kechalarda, oy va chaqmoqlar
ostida, yelkalarimni tilkalab, hamma narsani yuvib
ketadigan yomg‘irlaru jalalar tagida qaqqayib turar
edim, xolos.
Ajablanarli joyi shundaki, nariroqdagi og‘ochlar
ostida bir to‘p kishi, gujum shoxlariga rang-barang
lattalarni boylab, ostida yeb-ichib o‘tirishardi. Yana
bir to‘p olomon tegramda aylana bo‘lib olgan edi.
Kimdir tutila-tutila, yanglish tarzda tilovat qila
boshladi. Xastalar, majruhlar, ishi yurishmaganlar,
farzandsizlar olomoni bu yerda ham ayni edi.
Nariroqda bir-ikkita bola qo‘lida tumor, aylanib
yurardi. “Bu – hazrati Xizrga duch kelgan zot.
Hayoti dunyoda o‘qib yurgan duolaridan sotib
oling”, deb qichqirardi qora soqolli davangirday bir
yigit.
Gujum ostida tig‘ tegmagan qo‘ylar so‘yilmoqda
edi. Atrofimda gir aylanib o‘tirib olgan kishilar har
doimgidek, hojatlarini so‘rab yalinib-yolvorardilar.
Men nima bera olaman sizlarga? Izlay-izlay,
izlaganini topolmagan bir bandaman-ku?
Tiriklikning, yashashning, hayot va mamotning
sirlariga bir marta bo‘lsin boqishni istab,
boqolmasdan qolib ketganimni bilsaydingiz! Neki
bilsam, neki qilsam, bari behuda bo‘lib chiqqanini
ham bilsaydingiz!
Shu mahal bir chol poyimga keldi. Yonida o‘n
bir-o‘n ikki yoshlar chamasi bolakay ham bor edi.
So‘z qotay desam, tilim yo‘q... o‘smir esa musaffo
ko‘zlarini menga tikib, jim turar edi.
– Mana, Hazrati Xizrga duch kelgan yana bir kishi,
– dedi chol, soqoli titrab, o‘g‘liga. – Daxmasining
ich-ichidan yog‘dulanayotganini ko‘ryapsanmi? Bu
odam hayoti dunyoning sirlariga yetaman deb ko‘p
urindi. So‘ra, o‘g‘lim, sidqidildan so‘rasang, zoti
hurmati, Xudo tilagingni ijobat qilsa ajabmas.
– Rostdanmi? – dedi bolakay, ko‘zlari chaqnab.
Keyin yonimga kelib, qo‘llarini sirtimga qo‘yib, o‘z
tilaklarini aytib pichirlay boshladi.
Qo‘zg‘almoqqa urindimu qo‘zg‘ala olmadim.
Yulduzlar mening ham tepamda g‘uj bo‘lib
olishgan, ba’zilari yorug‘ iz qoldirib pastga sho‘ng‘ir,
yerda esa kichkina, sovuq temir parchalari yotar
edi.
– Bobo, qarang! Uning yog‘dusi so‘na boshladi, –
dedi bolakay to‘satdan, hayratlanib.
– Tavba, – dedi chol ham. – G‘alati daxma
ekan-ku?!
...Keyin xo‘rsinib, bolaning qo‘lidan tutdi:
– Yuraqol, bolam, bizning borar manzilimiz bu
emas, boshqaga o‘xshaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |