Qоzоqbоy yO‘ldоshеv, vаlijоn qоdirоv, jаlоlbеk yO‘ldоshbеkоv

      Savol va topshiriqlar:
1.  “Qotig‘roq kelmadi hargiz jahong‘a ushbu qishdin qish” 
misrasida    ham  qofiya,  ham  radif  bo‘lib  kelayotgan  “qish”  so‘ziga 
qanday   badiiy vazifa yuklanganligini tushuntiring.
2.  Ikkinchi baytda qishdagi nochor odamning holati berilgan tasvirni    
izohlang.
3.  Ushbu she’rni yozishdan Ogahiy qanday maqsadni ko‘zlagan deb  
o‘ylaysiz?
Nazariy ma’lumot
LIRIKA HAqIDA 
Lirika – badiiy adabiyotning uch asosiy turlaridan biri. Bu ata-
ma yunoncha “lira” so‘zidan olingan. Lira musiqa asbobi bo‘lib, qa-
dimda she’rlar uning jo‘rligida aytilgan. Epik va dramatik turdan farq-
li o‘laroq lirika voqelikni emas, balki inson ichki olamining suratlari 
bo‘lgan ruhiy kechinma, his-tuyg‘ularni tasvirlaydi. Ayni paytda bu tur-
dagi asarlarning yaratilishida hayot hodisalarining ham o‘rni borligini 
ta’kidlash zarur. Negaki, odam ning tuyg‘ulari o‘z-o‘zidan qo‘zg‘olib, 
harakatga kelavermaydi. Unga ijtimoiy, siyosiy, maishiy yoki tabiiy ho-
disalar sabab bo‘ladi. Odam bekorga xursand bo‘lmagani kabi behu-
daga iztirob chekavermaydi. Hodisalar ruhiyatda kechinmalarga sa-
bab bo‘ladi, sabablar tuyg‘ularni ifodalashga turtki beradi va buning 
natijasida shoirlarning ong-u shuurida she’r tug‘iladi.
1
Afvoji — to‘dalar; 
2 
Qoqimu sinjobu
 
 
kishdin — silovsin, olako‘zanak va qunduz teri-
sidan po‘stin.

---

109
Lirik asarlar, ya’ni she’riyatning qator o‘ziga xos xususiyatlari 
bor. Avvalo, lirik asarlar asosan she’riy shaklda yoziladi. She’riy shakl 
deyilganda,  vaznga  solinishi,  qofiyalanishi,  ma’lum  satrlar  yig‘indisi 
bo‘lmish bandlardan iborat bo‘lishi nazarda tutiladi. O‘zbek she’riyati-
da barmoq, aruz, erkin (sarbast) vaznlari keng qo‘llab kelinmoqda. 
Ikkinchisi, eng asosiysi, unda insonning ruhiy holat va kechinmalari 
qalamga olinadi. Uchinchisi, ko‘p hollarda poetik maqsad talabi bi-
lan inversiya (gap bo‘laklarining o‘zgargan tartibi)ga murojaat qilina-
di. Shuni ham aytib o‘tish kerakki, shoirlarning ijodiy izlanishlari 
natijasi o‘laroq XX asr boshlaridan adabiyotimizda nasrdagi she’rlar 
(nasr dagi nazmlar, mansuralar) paydo bo‘ldi. Bunday she’rlar Fitrat, 
Oybek, Mirtemir, Omon Muxtor, Omon Matjon, Ibrohim G‘afurov kabi 
shoirlar ijodida uchraydi. 
Lirik tur o‘z ichida janrlarga bo‘linadi. Janr ma’lum bir she’riy 
shaklni ifodalaydi. Masalan, mumtoz adabiyotda lirik turning g‘azal, 
ruboiy, tuyuq, masnaviy, murabba’, muxammas, tarje’band kabi bir 
necha shakllari, ya’ni janrlari bo‘lsa, boshqa xalqlar she’riyatida so-
net, oda, elegiya, oktava, xokku kabi janrlarni uchratamiz.  
She’riy asarni baholashda unda nima va qanday aytilayotgani 
g‘oyat muhim sanaladi. Buni quyidagi bayt tahlili bilan tushuntiramiz:
Keltursa yuz baloni o‘shal bevafo manga,
Kelsun, yuzumni evursam, balo manga.                         (Bobur)
Baytda lirik asarga xos barcha xususiyatlar jamlangan. She’riy 
shaklda, ya’ni vaznga solingan (aruz o‘lchovida), qofiyalangan (beva-
fo – balo). Shuningdek, “keltursa” fe’li sintaktik vazifasiga ko‘ra kesim 
bo‘lib kelayotgan bo‘lsa ham, gapning oxirida emas, boshida kelmoq-
da. Ega va boshqa bo‘laklar undan keyin joylashgan, demak, inver-
siya bor. 
Voqelik – lirik qahramonning ishqqa giriftor bo‘lishi va ma’shu-
qaning bevafoligi. Lekin she’rda mazkur holatni bayon qi lish asosiy 
maqsad emas, balki ishq tufayli oshiq boshiga tushgan ichki iztirob-
larni tasvirlash muhim. Ma’shuqaning bevafoligi tufayli oshiq ichki qiy-
noqlar girdobida qoladi (yuz balo boshiga kelayotgan oshiq holatini 
tasavvur qiling). Ko‘rayotgan shuncha jafosiga qaramay oshiqning ke-

---

110
chinmalari – ko‘ngilda bergan qarori o‘zgacha. Jafo qiluvchiga (yorga) 
gina-kudurat qilmaydi, yozg‘irmaydi, undan voz kechmaydi, aksincha, 
u keltirayotgan balolarga quchoq ochadi. Sababi oddiy: suyuklidan 
kelayotgan azoblar ham sevimli. Bu, yuqorida ta’kidlanganidek, ni-