Qоzоqbоy yO‘ldоshеv, vаlijоn qоdirоv, jаlоlbеk yO‘ldоshbеkоv

  dashtga olib chiqishadi va uni o‘ldirish maqsadida 
quduqqa tashlab
  yuboradilar. Ukalarining yechib olingan ko‘ylagini 
qonga botirib, otalariga: “Yusufni bo‘ri yeb ketdi”, — deb ko‘rsatadi-
lar. Ya’qub alayhissalom o‘g‘li qaytib kelguncha necha yillar davomi-
da ayriliq tufayli kecha-kunduz qon yig‘laydi.
  Demak, shoir: “Ey yor, 
o‘zingni yiroq qilib, meni ayriliqda qiynamagin”, — degan fikrni ifoda-
lash uchun Ya’qub va Yusuf alayhissalom haqidagi rivoyatga isho-
ra qilmoqda. She’riyatda tarixiy voqea va shaxslar, adabiy qahra-
monlarga ishora qilish talmeh (arabcha “nazar solmoq”
) 
san’ati deb 
yuritiladi. 
Uzun sochingdin uzmasmen ko‘ngulni,
Ayog‘ing qanda bo‘lsa, boshim anda.
Bu baytda barcha gap bo‘laklari o‘z joyida. Faqat “uzmasmen” 
bilan “ko‘ngulni” so‘zlarining o‘rni almashgan xolos. Gap nima uchun 
baytning birinchi misrasida yorga: “Uzun sochingdan ko‘ngulni uz-
mayman”, — degan oshiq ikkinchi misrada: “Ayog‘ing qayerda bo‘lsa, 
boshim o‘sha yerda”, — deyotgani sababini aniqlashda. Bu gaplar-
ning bir-biriga qanday bog‘liqligi bor? Ma’lumki, mumtoz she’riyatda 
ma’shuqa sochlari uzunligidan uning oyog‘igacha tushib turishi tas-
virlanadi. Xalq orasida uzun sochli ayollarga nisbatan “sochi tovoni-
ga tushadi” degan ibora qo‘llanishini ham eshitgandirsiz, hoynahoy. 
Buning ustiga, qadimda qushlar qildan yasalgan tuzoq bilan ovlan-
gan. Oshiqning ko‘ngil qushi ham ma’shuqaning sochidan qilingan 
to‘rga ilingan, albatta.
Demak, ko‘ngilni bog‘lab olgan soch oyoqqacha tushar ekan, 
shu sochga shaydo bo‘lib, uning domiga tushgan oshiqning boshi 
yana qayerda bo‘lsin!? Shuningdek, ikkinchi misra ning  “Sen qayerda 
bo‘lsang, men ham o‘sha yerdaman” degan ma’nosi ham bor. Oshiq 
ko‘ngli yorning uzun sochlariga bog‘langan va bu bog‘liqlik uzilmas 
ekan, u ma’shuqaning izidan qolmaydi. 

---

128
“Uzun” va “uzmasman” so‘zlari o‘zakdoshlarga o‘xshab keta-
digan “uz” so‘zi bilan boshlanib, baytga ajib ohangdorlik bag‘ishlay-
di. Ayni paytda, bu ohangdorlik shu so‘zlar ifodalayotgan ma’noni 
kuchaytiradi ham. She’rda o‘zakdosh so‘zlarning qo‘llanishi ishtiqoq 
(arabcha “so‘zdan so‘zni ajratish” ma’nosida) tasvir vositasi hisobla-
nadi.  Shu  g‘azalning  uchinchi  baytidagi  “Chu  jonimdan  aziz  jonona 
sensen” misrasida qo‘llangan “jon” va “jonona” so‘zlari o‘zakdosh 
bo‘lib, ishtiqoqni hosil qilgan. Tahlil etilayotgan g‘azalning “Ayog‘ing 
qanda bo‘lsa, boshim anda» misrasidagi “ayoq” va “bosh” o‘zaro qa-
rama-qarshi ma’noli (antonim) so‘zlardir. She’rda bu xildagi qarshi-
lantirish asosiga qurilgan badiiy tasvir vositasi tazod (arabcha “zid 
qo‘yish” ma’nosida) deyiladi.  “Ko‘ngul olding, begim, yoshurmog‘ing 
ne?” misrasi bilan boshlanuvchi g‘azalda boshqa bir she’riy san’atni 
uchratish mumkin:
Raqiblarg‘a qilur la’ling tabassum,
Qonimni g‘ussadin toshurmog‘ing ne?
Ko‘ngul shishasida mehring mayidir,
Jafo birla anga tosh urmog‘ing ne?
Xalq orasida “qoni qaynadi” degan ibora bor. U iztirob tufay-
li tuyg‘ulari junbishga kelgan kishi holatiga mos keladi. Avvalgi bayt-
da oshiq yorga qarata “La’ling (labing) raqiblarga tabassum qilyapti, 
g‘ussadan (mening) qonimni toshirmog‘ing (qaynatganing) nimasi?” 
demoqda. Keyingi baytda oshiqning ko‘ngli shishaga, yorga muhab-
bati esa mayga mengzatilgan. Ma’shuqaning jafo qilishini ana shu 
ishq mayi quyilgan ko‘ngil shishasiga tosh urishga o‘xshatilmoqda. 
“Toshurmoq“ hamda “tosh urmoq”  so‘zlari omonim (shakldosh) so‘z 
ekanligini payqagan bo‘lsangiz kerak. She’rda shakldosh so‘zlarni 
qo‘llash orqali san’at yaratish 
tajnis (“jins dosh” ma’nosida) deyiladi.                                                                                                           
Eslab qoling: mumtoz she’riyatda ko‘p qo‘llanadigan “shisha”, 
“ko‘za”, “ayog‘” (idish), kosa kabi timsollar zamirida, aksariyat hollar-
da, ko‘ngul (qalb, yurak) tushunchasi, “may”, “sharob”, “boda” so‘zlari 
ostida  ishq,  muhabbat,  mehr ma’nolari yashiringan bo‘ladi. Demak, 
ular ramziy
 ma’noga ega.  
 
                                     

---

129