Qozoq xalqi etnologiyasi reja

7-mavzu: O’zbek xalqi etnologiyasiga oid muhim manbalar va adabiyotlar.

Reja:
1. O’zbek xalqi etnologiyasining tadqiqot uslublari.
2.O’zbeklar etnologiyasini o’rganishdagi eng asosiy manbalar (tarixiy, arxeologik, etnografik, antropologik, numizmatik, lingvistik va boshqalar).
Etnologiyasi va etnik tarixi. O‘zbek xalq ko‘p asrlik boy tarixiga egadir. Xalqimiz juda ko‘p asrlar mobaynida bir qancha bosqichlarni o‘tab, murakkab etnomadaniy jarayonlar davomida elat ham va millat shakllangan. Shu boisdan o‘zbek xalqining etnologiyasi va etnik tarixi, an’anaviy xo‘jaligi va madaniyatini etnologiya yo‘nalishida o‘rganish eng dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Sirdaryo bilan Amudaryo oralig‘ida Markaziy Osiyoning aholisi jihatidan eng yirik davlati O‘zbekiston Respublikasi yastanib yotadi. Bu hududda juda qadimiy madaniyatga ega bo‘lgan xalq – o‘zbeklar yashaydi. Respublika tarkibiga bir respublika, 12 viloyat kiradi. Viloyatlar ichida maydoni jihatidan eng yiriklari Buxoro, Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryodir. Aholining 60 foizidan ziyodi qishloqlarda yashaydi. O‘zbekistonda 27 milliondan ziyod aholi yashaydi, shundan 20 mln. dan ziyod (80 foiz) o‘zbeklardir.
Respublikada o‘zbeklarni barcha viloyat, tumanlar va qishloqlarda uchratish mumkin. Surxondaryo va Xorazm viloyatlari aholisining deyarli hammasi o‘zbek. Boshqa joylarda o‘zbeklar turli millat vakillari bilan birga yashaydi. Lekin hamma yerda ular ko‘pchilikni tashkil etadi. Qoraqalpog‘istonda o‘zbeklar janubiy tumanlari To‘rtko‘l, Beruniy, Amudaryo atroflarida yashaydi.
O‘zbeklar Rossiya Federatsiyasida shahar va qishloqlarida 123 ming, Qozog‘istonda 320 - 350 mln., Qirg‘izistonda 550 - 600 ming, Tojikistonda 1,2 mlndan ziyod, Turkmanistonda 320 – 330 ming istiqomat qiladi.
Qirg‘izistonda o‘zbeklar O‘sh viloyatida, Tojikistonda Hisor vodiysida, shuningdek respublikaning janubiy hududlarida, Qozog‘istonning janubida hamda Jambul, Shimkent viloyatlarida yashashadi. Turkmanistonda esa Turkmanobod va Toshhovuz viloyatlarida yashaydi. O‘zbeklarning 2,5 mln. dan
4 mln. gacha, Afg‘onistonda (Qatag‘on – Badaxshon, Mozori Sharif o‘lkalari, Maymana viloyati) hamda Xitoyda 43,7 mln. kishi Sinzyan – Uyg‘ur avtonom viloyatidagi shahar va qishloqlarda ham umrguzaronlik qilishadi. Shuningdek o‘zbeklarni Turkiya, Saudiya Arabistoni (550-600 ming kishi), AQSH, Germaniya kabi xorijiy davlatlarda ham uchratish mumkin. O‘zbeklarning umumiy soni 25 mln. dan ziyod.
Markaziy Osiyoning, xususan ikki azim daryo – Jayhun bilan Sayhun oralig‘ida miloddan avvalgi II – I asrlar - milodning V asrlarida yashagan odamlarining hayoti va madaniyati haqida ma’lumotlarni respublikamiz arxeologlari qimmatli ma’lumotlar to‘pladilar. Antropologlarning bu hududda olib borgan tadqiqotlari hozirgi o‘zbek va voha tojiklariga xos antropologik tip miloddan avvalgi birinchi ming yillikning oxirlari va milodning boshqalarida Sayhunning o‘rta va quyi oqimlari zonasida shakllanib, keyinchalik milodning II – III asrlarida Farg‘ona bilan Xorazm vohalariga, Zarafshon vodiysiga ko‘chib o‘tganliklarini to‘la tasdiqladi. Bu tipni antropologlar o‘zbek xalqi va voha tojiklariga xos “ikki daryo oralig‘i tipi” deb atagan edi.
Qadimgi Eron, Hindiston, Yunon, Rim va Xitoy mualliflarning guvohlik berishicha, o‘zbeklarning kelib chiqishi tarixda shaklar, massagetlar, toharlar (yuechjilar) nomlari bilan mashhur bo‘lgan va qadimgi zamonlarda O‘rta Osiyo hamda chegaradosh hududlarda ko‘chib yurgan xalqlarga, So‘g‘d, Xorazm, Parkana (Farg‘ona) va Shosh (Toshkent) ning qadimiy xalqlari bilan uzviy bog‘liqdir.
O‘zbeklar alohida etnik birlik (elat) bo‘lib, O‘rta Osiyoning markaziy viloyatlari – Movarounnahrda, Xorazmda, Yettisuvda, qisman Sharqiy Turkistonning g‘arbiy minqalarda shakllangan. O‘zbek xalqining asosini hozirgi O‘zbekiston hududida qadimdan o‘troq yashab, sug‘orma dehqonchilik, hunarmandchilik bilan shug‘ullanib kelgan mahalliy so‘g‘diylar, baqtriyaliklar, xorazmiylar, farg‘onaliklar, yarim chorvador qang‘liklar, ko‘chmanchi sak – massaget kabi etnik birlik tashkil etgan. Shuningdek, Janubiy Sibir, Oltoy, Yettisuv, Sharqiy Turkiston hamda Volga va Ural daryosi bo‘ylaridan turli davrlarda Movarounnahrga kirib kelgan etnik komponentlar ham o‘zbeklar etnogenezida ishtirok etgan.
So‘ngi yillarda O‘zbekiston hududida olib borilgan arxeologik va antropologik tadqiqotlar natijasida Amudaryo va Sirdaryo oralig‘ida so‘nggi jez davridayoq yuqorida nomlari ko‘rsatilgan qabila va elatlarning etnik jihatdan dastlabki aralashuvi sodir bo‘lganligi va assimelyatsiya jarayoni natijasida antik davrga kelib o‘troq hayotga moslashagan turkiy hududiy maydon tarkib topganligi hamda o‘zbek xalqiga xos antropologik tip mavmuasi va zamoni aniqlangan.
Miloddan avvalgi III asrda Sirdaryoning o‘rta oqimida turkiy va so‘g‘diylar ittifoqi asosida Qang‘ davlati tashkil topgan edi. Qang‘ davlati davrida Movarounnahr va unga tutash mintaqalardagi xalqlarning siyosiy, iqtisodiy va etnomadaniy aloqalarning tobora rivojlanib borishi natijasida turkiyzabon etnoslar ustunlik qilib, o‘ziga xos uyg‘unlashgan madaniyat shakllandi. Arxeologik asarlarda bu madaniyat Qovunchi madaniyati nomini olgan. Antropologik olimlarning ta’kidlashlaricha aynan shu davrlarga kelib O‘rta Osiyo Ikki daryo oralig‘i antropologik tipi (qiyofasi) shakllangan.
O‘zbeklar etnogenezida qatnashgan navbatdagi etnik komponentlar kushonlar hamda milodiy IV – V asrlarda O‘rta Osiyoning markaziy viloyatlarga Janubiy Sibirdan, Jung‘oriyadan, Sharqiy Turkistondan siljigan xiyoniy, kidariy va eftalilardir. Shuningdek, o‘zbek etnogenezida faol ta’sir ko‘rsatgan turkiy etnik komponentlar Turk hoqonligi (VI – VIII asrlar) davrida O‘rta Osiyoning markaziy mintaqalari (Toshkent, Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo vohalari, Farg‘ona vodiysi) va Xorazmga kelib joylashib ma’lum bir tarixiy davr mobaynida bu etnik komponentlarning aksariyat qismi o‘troqlashdi.
O‘zbeklar va tojiklarning xalq bo‘lib shakllanishida miloddan avvalgi ming yillikning oxiri va milodning birinchi asri arafasida Jayxun va Sayhun oralig‘iga shimoldan ko‘chib o‘tgan turkiyzabon xalqlar Jayxunning janub tarafidan ko‘chib o‘tgan va fors tilida so‘zlashuvchi qabilalar, shuningdek IV – V asrlarda bu yerga shimol tomondan ko‘chib kelgan xiyoniy, kidariy, eftaliy (Sharq manbalarida hayoti) deb ataluvchi xalqlar va nihoyat, VI – VII asrlarda O‘rta Osiyoda, shuningdek hozirgi Afg‘onistonning shimoliy qismida o‘z hukumronligini o‘rnatgan G‘arbiy Turk hoqonligi xalqi - turklarning roli katta bo‘ldi. Turk hoqonligi davrida kirib kelgan turkiy komponentlar va mahalliy aholi o‘rtasidagi etnomadaniy munosabatlarning rivoji hududdagi etnik jarayonlar taraqqiyotiga katta ta’sir o‘tkazdi. Ushbu turkiy qatlam madaniy yutuqlarning mahalliy madaniy – xo‘jalik an’analari bilan jadal uyg‘unlashuvi yuz berdi. Bu davr turkiy – so‘g‘diy simbiozni hal qiluvchi bosqichlardan biri bo‘lgan.
VIII asrdan arab va ajam (arab bo‘lmagan Yaqin va O‘rta Sharq) xalqlarining O‘rta Osiyoga kirib kelishi mintaqadagi etnik jarayonlarga katta ta’sir etmagan. Bu davrda aholi etnik tarkibida ma’lum bir o‘zgarishlar bo‘lgan bo‘lsada, Movarounnahrdagi o‘troq va yarim o‘troq turkiy zabon aholi, so‘g‘diylar va Xorazmning tub yerli aholisi o‘z hududlarida kelib arablar (VII – VIII asrlar) hukmronligi ostida yashaganlar. IX asrdan boshlab Movarounnahrda yaxlit turkiy etnik qatlam jamoasida turkiy til muhiti vujudga kela boshladi va o‘z navbatida so‘g‘diylar va boshqa mahalliy etnoslarda ham turkiylashish jarayoni jadallashgan.
Davrlar o‘tishi bilan o‘zbeklarning etnik tarkibi boyib takomillashgan. X asr oxiri - XI asr boshlarida Qoraxoniylar bilan birga Oltoy, Yettisuv va Sharqiy Turkistonda Movarounnahrga ko‘chib kelgan bir qancha qabilar - turkashlar, tuxsilar, qarluqlar, chig‘illar, o‘g‘uzlar, arg‘inlar va boshqa turkiy zabon qabilalar o‘lkaning Sharqiy Eron va turk tillarida so‘zlashuvchi aholisi tarkibini etnik jihatdan boyitdi. Turkiy etnik qatlamning ustunligini bir qadar ta’minladi.
XI –XII asrlarda, ya’ni Qoraxoniylar davrida Movarounnahr va Xorazmda siyosiy hokimiyat turkiy sulolalar qo‘liga o‘tishi munosabati bilan o‘zbek xalqi etnogenezining yakuniy bosqichi boshlandi. G‘arbiy Qoraxoniylar davlati doirasida hozirgi o‘zbeklarga xos turkiy etnos qadriyati va bu davrda o‘zbek xalqiga xos elatni belgilovchi hudud, til, madaniyat tarixiy qiymatning umumlashganini etnik o‘zlikni anglash, etnosning uyushqoqligi ma’lum bir davlat doirasida bo‘lganidek umumiyligi va bir qancha shu kabi etnik alomatlar shakllangan.
Bu davrda o‘zbeklarning umumelat tili qaror topdi. Movaraunnahr va unga tutash mintaqalarda yashovchi turkiyzabon aholi: qarluq , chig‘il , yag‘mo, tuxsi, xalach, arg‘in, o‘g‘uz, qipchoq , o‘z, nayman singari urug‘lar o‘zlarini bir xalq sifatida anglay boshlaganlar. Demak, XI –XII asrlarning birinchi yarmida o‘zbeklar xalq sifatida shakllanadi.
Akademik K.SH. Shoniyozovning qayd etishicha, IX – X asrlarda tig‘iz etnogenetik jarayon natijasida ko‘plab turkiy qabila va elatlarning o‘troq hayotga o‘tishi jadal davom etgan. Bu davrda Sirdaryoning shimolida, Movarounnahr va Xorazmda turkiy etnik qatlam kuchli etnik asosga ega bo‘lgan. Tabiiyki, bu kuchli etnik qatlam asosining aksariyat ko‘pchiligini o‘troqlashgan turkiy etnoslar tashkil qilgan.
XIII asr boshlarida Chingizxon istilosi davrida mo‘g‘ul qo‘shinlari tarkibiga ko‘p sonli turkiy elatlar ham kirib kelgan. XV asrga ushbu etnoslarning deyarli ko‘p qismida mahalliy aholi bilan aralashuv jarayoni sodir bo‘ldi va ular shakllangan o‘zbek elatining keyingi taraqqiyotida ma’lum darajada iz qoldirdilar.
Chig‘atoy ulusi tilning rivojlanish hamda keyinchalik Amir Temur va temuriylar davrida yuz bergan yuksak ahloqiy va madaniy taraqqiyot natijasida Movarounnahrda adabiy til takomillashib, bu til Sharq adabiyotlarda “turkiy” yoki “chig‘atoy turk” tili deb nomlangan. Ayniqsa taraqqiy etgan o‘zbek adabiy tili Alisher Navoiy davrida eng yuqori nutqaga ko‘tarildi. Ammo xalqning jonli tili ko‘p dialektli bo‘lib, adabiy til shakllanishida uchta asosiy sheva – qarluq , qipchoq va o‘g‘uz dialektlari asos bo‘lgan. Shakllangan o‘zbek elatining Amir Temur va temuriylar davrida etnik tarixi va etnomadaniy taraqqiyotiga barlos, jaloir, qovchin, orlot, qipchoq kabi etnik guruhlar ham faol ta’sir ko‘rsatgan.
X – XI asrlarda o‘zbek xalqi to‘la shakllandi, ijtimoiy – iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlanadi. Eski o‘zbek tiliga asos bo‘lgan qarluq - chig‘il lahjasi rivoj topdi va yozma adabiyot darajasiga ko‘tarildi. Bu lahja o‘zbek xalqining umumiy tili bo‘lib qoldi.
XIII asr boshlarida Movarounnahrga Chingizxon qattiq hujum bilan bostirib kiradi. Bu qo‘shin tarkibida mo‘g‘ullar bilan birga turklar va turklashgan mo‘g‘ullar ham ko‘p edi. Qarluqlar, jaloyirlar, tatarlar, markitlar, qurlovutlar, burqutlar, qo‘ng‘irotlar, barloslar, sulduzlar, boyovutlar, bahrinlar o‘zbek xalqini etnik jihatdan yanada boyitdi. Ammo XV asrgacha bo‘lar o‘zbek nomini olmasdan, o‘zlarini turk yoki o‘z qabilasi nomi bilan atalib kelgan edi.
XIV asr 80 – 90 yillaridan boshlab Sirdaryo bilan Amudaryo oralig‘idagi yerlarga Dashti Qipchoqdan ko‘chmanchi turk – mo‘g‘ul qabilalari bostirib kirgan. XVI asr boshida Muhammad Shayboniyxon (1451 - 1510) boshchiligida Movarounnahrni, 1504 – 1507 yilda Xurosonni zabt etdi. Shu vaqtdan boshlab Movarounnahrning turkiy zabon xalqi o‘zbek nomini oldi. Istilo qilgan joylarda ko‘chmanchi o‘zbeklar ozchillikni tashkil qilsa ham zo‘r siyosiy va harbiy ko‘chga ega bo‘lishgan, ular asta – sekin o‘troq dehqonchilikka o‘tishgan.
XV asr oxiri – XVI asrlarda ham o‘zbeklar tarixida muhim bosqich hisoblanib, bu davrda O‘rta Osiyoga mang‘it, qo‘ng‘irot, nayman, uyg‘ur, saroy , qatag‘on, do‘rmon, kenagas, qirq. yuz, ming, baxrin va boshqalar Dashti Qipchoq o‘zbek etnik guruhlarning navbatdagi to‘lqini kirib keldi. Natijada Movarounnahr aholisining etnik qiyofasida ularning alomatlari faollashgan.
Dashti Qipchoqdan Sirdaryo va Amudaryo oralig‘i va Xorazmga keng urnashgan guruhlar “o‘zbek” nomi ostida mahalliy aholi etnik rang – barangligini bir muncha ko‘paytirgan bo‘lsalar hamki, lekin uning etnik tarkibini tubdan o‘zbartirib yubormagan. Ushbu etnoslar shakllangan o‘zbek xalqining tarkibiga kelib qo‘shilgan navbatdagi etnik komponent edi, xolos. Ular Movarounnahr va Xorazm aholisining turmush tarziga, an’analarga, madaniyatiga, xo‘jalik hayotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan. Yangi tipdagi madaniy qatlam ham kelgan. Ayniqsa Zarafshon vohasi va O‘zbekistonning jabuniy mintaqalari aholisi orasida bu nisbat kuchli seziladi. Mahalliy aholiga ular “o‘zbek” nomini berishgan va – “Movarounnahr” va unga qo‘shni viloyatlar aholisi uchun rasmiy ravishda umumiy nom bo‘lib qolgan.
O‘zbek etnonimini kelib chiqishi bo‘yicha fanda yakdil fikr mavjud emas. Ba’zi muammolar (H.Vamberi, G.Xodors, M.P. Pelyo) Dashti Qipchoqda ko‘chib yurgan turk – mo‘g‘ul qabilalarning bir qismi o‘zlarini erkin tutganliklari sababli “o‘zbek”, ya’ni “o‘z – o‘ziga bek” deb atagan desalar, boshqalar (P.P. Ivanov, A.Y. Yakubovskiy, Xilda Xukxem ) “o‘zbek” etnonimi Oltin O‘rda xoni O‘zbekxon (XVI asr) nom bilan bog‘lashadi, boshqa guruh olimlari esa (V.V.Grigoryev, A.A.Semyonov, B.Ahmedov) o‘zbek nomi Oq O‘rda (Dashti Qipchoqning sharqiy qismi) da ko‘chib yurgan turk – mo‘g‘ul qabilalarga talluqli bo‘lgan, degan fikrni bildiradilar.
Buxoro, Xiva (XVI asr boshlarida) va Qo‘qon (XVIII asr boshlarida) xonliklarining vujudga kelishi natijasida yagona tarixiy makonda yashagan xalqlar siyosiy jihatdan turli davlatlar tasarrufiga tushib qolgan bo‘lsalarda, bu holat o‘zbek elati birligiga jiddiy ta’sir yetkaza olmagan. Siyosiy chegaralarning mavjudligiga qaramasdan uchala davlat tarkibidagi aholi o‘zaro doimiy etnik, iqtisodiy va madaniy aloqada bo‘lgan.
Mintaqada tilga olingan 92 o‘zbek urug‘lari nafaqat O‘zbekiston hududida, balki butun O‘rta Osiyo hududida tarqalgandir. Bu 92 o‘zbek urug‘lariga mo‘g‘ullar istilosidan oldingi va keyingi hamda Shayboniylar davrida kelgan etnik guruhlar ham kiradi. Shuningdek, O‘rta Osiyoda qadimdan yashab kelgan chig‘il, yag‘mo, usun, tuxsi, xalach va boshqa turkiy etnik guruhlar ham 92 o‘zbek urug‘lar tarkibiga kirgan.
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida o‘zbeklar uchta katta etnografik guruhdan iborat bo‘lgan; vohalarda joylashgan qadimgi o‘troq aholi, ikki daryo oralig‘ida yashagan qabilalar bilan kelgindi turk – mo‘g‘ul hamda keyingi o‘g‘uzlar bilan aralashib ketgan yarim ko‘chmanchi turmush tarzi va urug‘ – qabilaviy nomlarini saqlagan avlodlar; Dashti Qipchoqdan kelgan qabilalar (qipchoq, nayman, qo‘ng‘irot, mang‘it va boshqalar) ning o‘troqlasha boshlagan elatlarning avlodlari.
Boshqa qavmlar bilan aralashib ketmasdan, mustaqil kun kechirib kelgan, o‘z urug‘ – nasabi, urf – odatini to‘liq saqlab qolgan urug‘ qabilalar – qarluqlar, mo‘g‘ullar, barloslar, turklar, kaltatoylar, musabozorlar hisoblanadi.
Markaziy Osiyoda yashovchi o‘zbek, qozoq, qirg‘iz, qoraqalpoq, turkman va boshqa xalqlardagi qavm nomlarida (etnonimlarda) aynanlik mavjud. Bu esa mazkur mintaqa xalqlarning tarixiy etnomadaniy aloqalarning qadimiyligidan, kelib chiqishlari va taqdirlari tutash hamda yagona ekanligidan dalolat beradi.
Turkiston Rossiya tomonidan bosib olingach, o‘zbek xalqi milliy birligi bir oz tezlashdi, o‘zbek millati shakllana boshlandi. Ammo O‘rta Osiyoni Turkiston general – gubernatorligi, Xiva xonligi va Buxoro amirligiga bo‘linganligi o‘zbeklarni etnik jihatdan to‘la shakllanishiga ancha g‘ov bo‘ldi.
Oktabr to‘ntarishi arafasida o‘zbeklar patriarxal – urug‘chilik sharoitida yashagan. Etnik tarqoqlik hukm surib aholining barcha qatlamlari bir xil moddiy va ma’naviy taraqqiy etmagan edi. Shuningdek bu o‘zbek qavmlarining bir – birlariga yaqinlashuvchi, qo‘shiluv va uyg‘unlashuvi jarayonlari ham sodir bo‘la boshladi. Bu qavmlarning aksariyati azaliy nomlarini asta – sekin unutishib, o‘zlarini o‘zbek deb atashadi va o‘zbek millatining mushtarak tarkibiga kirdilar.
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida juda ko‘p o‘zbek urug va qabilalarning nomi yo‘qolib ketdi. Aniq qilib aytganda aholining aksariyat qismi ajdodi qaysi urug‘, qabiladan ekanligini unutib yubordi, ko‘pchilik odamlar o‘zlarining o‘zbek deb atashdi. Qavm nomlari faqat ayrim joy nomlarida saqlanib qoldi, xolos. Masalan, Toshkent viloyatidagi Chinoz, Telov, Boyovut, Do‘rmon, Bo‘ka singari tuman markazi va qishloqlari hozirgacha o‘zbek urug‘larining nomlari bilan atab kelinmoqda. Respublikamizning turli hududlaridagi Barlos, Bahrin, Beshbola, Burqut, Bo‘taqora, Jaloyir, Mang‘it kabi qishloqlarning nomlari ham o‘zbek qavmlari nomlari bilan bog‘liq.
Bu davr Markaziy Osiyo xalqlarning tarixiy taqdiri va taraqqiyoti Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davri bilan bog‘liq edi. SHo‘rolar hokimiyati davrida ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jihatdan o‘zbek xalqining o‘zgarishlari uchun birmuncha qulay sharoitlar yaratildi. Ammo shoshilinch va to‘la o‘rganilmagan tarzda hamda mahalliy aholining milliy shakllanish jarayoni pishib yetilmagan bir vaziyatda 1924 – 25 yillardagi noto‘g‘ri o‘tkazilgan milliy - hududiy chegaralash jiddiy salbiy oqibatlarga olib keldi. Shakllangan xalqlar yashagan tarixiy makon suniy ravishda bo‘lib yuborildi.
Keyingi davrlardagi milliy siyosatdagi cheklanishlar ham o‘zbek millati rivojlanishida ham katta ziyon yetkazdi. Mintaqa xalqlarning assimilyatsiya, konselivatsiya jarayonlariga jiddiy salbiy ta’sir o‘tkazilishi va keyinchalik “Sovet xalqi” nomli yagona etnik birlikni yaratish haqidagi soxta nazariyani amalga oshirilishi borasida olib borilgan noto‘g‘ri baynalminal siyosat ham o‘zbeklarning etnik qiyofasiga va milliy mentalitetiga jiddiy zarba berdi.

8-mavzu: O’zbek xalqining shakllanish jarayoni
Reja:

1.O’rta Osiyoning qadimgi qavmlarining shakllanishining uch tarmog’i.
2.O’zbekiston hududidagi eng qadimgi makonlar. Teshiktosh g’oridan topilgan neandertal odam. Qadimgi Seleng’ur, Ko’lbuloq, Uchtut kabi qadimgi manzilgohlar.
3.O’rta Osiyo hududidagi davlatlarning paydo bo’lishi. Dastlabki etnik jarayonlar.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach xalqimizning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy rivojlanishi uchun eng qulay shart – sharoit yaratildi. Istiqlol tufayli o‘zbek xalqining har tomonlama rivojlanish jarayoni yangi mazmun kasb etdi. Tarixiy ildizlardan ma’naviy kuch olgan o‘zbek milliy madaniyati, tafakkuri, urf – odatlari, turmush tarziga xos uyg‘onish yangilanish pallasiga kirdi.
Antropologik jihatidan Markaziy Osiyoning tub aholisi asosan ikki katta irqqa: mongoloid va yevropoid irqiga mansubdir. Mongoloid irqiga qozoq, qirg‘iz, qoraqalpoq, yevropoid irqiga esa o‘zbek, tojik, turkman va boshqa xalqlar kiradi. Lekin ayrim etinik guruhlarda aralash tiplar ham uchraydi. Markaziy Osiyo xalqlarining antropologik qiyofasi miloddan avvalgi 1 ming yillikda shakllana boshlagan va milodiy XIII asrdagi mo‘g‘ullar hujumidan so‘ng nihoyasiga yetgan. Olimlar fikriga ko‘ra, tub aholi ikkita katta irq – yevropoid va mongoloid oralig‘idagi ko‘prik vazifasini bajarib o‘ziga xos O‘rta Osiyo antropologik tipini vujudga keltirgan.
Pomir – Farg‘ona irqi, Ikki daryo oralig‘i irqi katta yevropoid irqlarga mansub bo‘lgan irqlardan biri. L.V. Oshanin “O‘rta Osiyo Ikki daryo oralig‘i tipi”, A.I. Yarxo “Pomir – Farg‘ona tipi” deb atagan. Bu tipga quyidagi hududlar xosdir. Pigmentatsiyasi qora, soqoli siyrak yoki qalin, sochi to‘g‘ri yoki biroz jingalak, yuzi cho‘ziq va keng, qirra burun, qoshlari tik va keng, ayrim guruhlariga mongoloid irq aralashgan.
Paleoantropologiya materiallari bu tipdagi aholining tub xalq ekanligini ko‘rsatadi. Bu irqni L.V. Oshanin uch guruhga ajratgan: 1) tog‘liklar – tog‘lik tojiklar; 2) janubiy – g‘arbiy Pomir bo‘yidagi kam sonli qabilalar (rushan, shug‘non vaxan); 3) tekislikdagilar O‘zbekistonda yashovchi o‘zbeklar shuningdek, o‘g‘uzlarning ayrim guruhlari.
Markaziy Osiyo aholisi tillari jihatidan bir necha guruhlarga bo‘linadi. Ko‘pchilik Oltoy oilasining turkiy tillar guruhiga kiradigan til va shevalarda so‘zlashadi. Bu guruhga o‘zbek, qozoq, qirg‘iz, qoraqalpoq, turkman, uyg‘ur, tatar tillari kiradi. Turkiy tilda so‘zlashadigan aholi butun mintaqa xalqlarining taxminan 60 foizdan ortig‘ini tashkil etadi.
Hind – Yevropasi oilasiga kiradigan tillarda so‘zlashadigan eroniy guruhiga kiradigan aholi ham ko‘proqdir (tojiklar, ballujiylar, kurdlar, forslar va boshqalar).
Mintaqada yashovchi ruslar, ukrainlar, beloruslar, do‘ngonlar, koreyslar, yahudiy, mahalliy lo‘li, va arablar ham bir nechta til turkumiga oid xalqlarning avlodlari hisoblanadi. Demak, Markaziy Osiyo ko‘p millatli mintaqa hisoblanib yuzlab ziyod millat va elatlar umrguzaronlik qilishadi. Tojiklardan tashqari yag‘noblar, shug‘nonlar, rushanlar, vahanlar, bartanglar, yozg‘ulomlar, ishkashimlar, bajuylar hamda bir qancha boshqa Pomir xalqlari mavjud.
O‘zbekistonning Buxoro, Samarqand viloyatlari va Farg‘ona vodiysida yashaydigan Buxoro yahudiylari hamda Markaziy Osiyo lo‘lilari tojik tilida so‘zlashadi.
Eroniy tillar guruhiga kiradigan til va shevalarda gaplashadigan oz sonli xalqlardan ballujiylar, kurdlar va fors eroniylaridir. Turkmanistonda yashaydigan ballujiylar o‘z ona tilining Xuroson shevasida so‘zlashishadi. Xurosondan kelib qolgan kurdlar esa Turkmanistonning Ashgabat va Mari viloyatlarida yashaydi va o‘zaro Xuroson shevasida muomala qilishadi. Eroniy – forsiy xalqning bir guruhi (Buxoro, Samarqand shaharlari atrofida) bir zamonlar Erondan ko‘chib kelgan. Buxoro eroniylari eroniycha, Samarqand forsiylari esa asosan turkiycha (o‘zbek tilida) so‘zlashadi.
Markaziy Osiyoda yashayotgan xalqlar orasida turkiy tillarning uch xil guruhi tarqalgan: janubi – g‘arbiy (o‘g‘uz), shimoli – sharqiy (qipchoq) va janubi – sharqiy (chig‘atoy yoki qarluq.).
O‘g‘uz tillar guruhi VIII – XIII asrlar davomida o‘g‘uzlar va XI – XIII asrlarda saljuqiylar orasida tashkil topgan. Bu tillarga, jumladan turkman tili kiradi. Bu tillar bir qancha shevalarga bo‘linadi. Birinchi guruhni Turkmanistonning g‘arbiy tumanlari va Toshhovuz viloyatining ko‘pchilik yerlariga tarqalgan yovmut shevasi, Turkmanistoning Qizil Arvotdan Bayramaligacha cho‘zilgan markaziy tumanlarida qo‘llanilayotgan tekin shevasi, Qoraqalin tumanining go‘klan shevasi, Saraxs tumani bilan Turkmanobod viloyatining shimoliy qismiga tarqalgan salir shevasi, Elatan va Paxtabozor tumanidagi sariq hamda Turkmanistonning Turkmanobod viloyati Chorjo‘y va Kerki tumanlarida qo‘llanilayotgan ersari shevasi tashkil etadi. Ikkinchi guruh shevalari (no‘hurli, oynovli, xasarli, norazim va boshqalar) Eron bilan O‘zbekistonga chegaradosh tumanlarida tarqalgan.
Qipchoq tillari guruhi qirg‘iz, qozoq va qoraqalpoq tillaridan iborat.
Qirg‘iz tili. Shimoliy va janubiy qurama shevalardan tashkil topgan. Hozirgi qirg‘iz tilining shakllanish jarayoni qadim zamonlarga borib taqaladi. Unga milodning dastlabki asrlarida Yenisey atrofida yashagan qadimgi qirg‘iz qabilalarining tili asos bo‘lgan. Keyinchalik qipchoq tillari, shuningdek mug‘ul tili ta’sirida bir muncha o‘zgargan.
Qozoq tili. Bir qancha qadimiy qabilalarning keyingi asrlarda hamda boshqa tillar ta’sirida ancha o‘zgargan va rivojlangan tillar asosida tashkil topgan bo‘lib, uch asosiy shevaga bo‘linadi: g‘arbiy, shimoli–sharqiy va janubiy. G‘arbiy sheva alshin qabilalar ittifoqi tilidan paydo bo‘lgan. Shimoli – sharqiy sheva arg‘in, nayman, qiray, qipchoq, qo‘ng‘irot qabilalarining umumiy tilidan kelib chiqqan. Hozirgi qozoq adabiy tili ana shu shevaga asoslangan. Nihoyat janubiy sheva uysin, jaloyir, qang‘li, dulat va boshqa qabilalar tilidan yuzaga kelgan.
Qoraqalpoq tili. Qadimgi bulg‘or va o‘g‘uz tillari ta’sirida rivojlanib kelgan. Keyinchalik bir qancha qabilalar ittifoqi, masalan, pechenglar (X – XI asrlarda), qipchoqlar (XI – XIII asrlarda) qabilalar ittifoqiga, Oltin O‘rda davlati (XIII – XV asrlarda) tarkibida so‘ngra XV asrgacha Katta No‘g‘oy O‘rdasidan, undan keyin qisman o‘zbek, qozoq, ancha keyinroq esa qoraqalpoqlar ittifoqiga kirgan urug‘ va qabilalarning tillari ta’sirida shakllana boradi.
Uyg‘ur tili. Umuman o‘zbek tiliga yaqin bo‘lsa ham ko‘p jihatdan undan keskin farq qiladi. Bu tilni shakllanish jarayoniga sharqiy qadimiy uyg‘ur qabilalarining ta’siri katta bo‘lgan. Hozirgi uyg‘ur tili ikki adabiy tilga bo‘linadi: MDH uyg‘urilarning adabiy tili va Sinszyan uyg‘urlarining adabiy tili. MDH uyg‘urlarining adabiy tiliga uyg‘ur xalq tilining shimoliy shevalari asos bo‘lgan. Shimoliy shevalarga kuchiturfan va taranchi yoki gulja shevalari kiradi.
Miloddan avvalgi bir minginchi yillardan boshlab qadimgi Markaziy Osiyoda Hind – Yevropa tillarining Eron oilasiga mansub bo‘lgan sug‘d, xorazm, baqtr, shak, parfiya tillari tarqalgani ma’lum. Bulardan oldin ham bir qancha boshqa tillar mavjud bo‘lgan. Lekin ularning paydo bo‘lishi va rivojlanishiga oid aniq ma’lumotlar deyarli yo‘q .
O‘zbeklarning moddiy va ma’naviy madaniyati o‘ziga xos va boy hisoblanadi. Uning eng ijobiy tomonlari an’anaga aylanib hozirgacha saqlanib kelmoqda. O‘zining qadim ajdodlariga tabiiy sharoitdan kelib chiqib, sug‘orma dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik kabi o‘ziga xos xo‘jalik – madaniy tiplarni yaratganlar. Ushbu xo‘jalik-madaniy tiplarning yo‘nalishi o‘z navbatida tevarak atrofdagi tabiiy muxit bilangina emas, balki muayan etnotermin ijtimoiy – istisodiy rivoji darajasi bilan ham belgilanadi. O‘zbeklarning ko‘p kurtagi dehqonchilik an’analari asrlar osha to‘plangan tajribaga tayanadi.

Transporti. O‘zbekiston qadimiy karvon yo‘llariga boy o‘lka hisoblangan. Buyuk Ipak yo‘li butun dunyoga mashhur bo‘lgan. Bu yo‘ldan ot shimolda – Kazalinsk, Perovsk, Irgiz shaharlari tomon, g‘arbda Astraxan, Kaspiy dengizi qirg‘oqlari sari, sharqda Jizzax, Toshkentga, janubda esa Ashgabat, Mari, Buxoroga olib borgan.
Buxoro karvon yo‘llarining ayni chorrahasi hisoblanar edi. Shimoldan – Kazalinskdan, sharq bilan g‘arbdan Qorako‘l, Karmana, Samarqand, janubdan Qarshidan qatnar edi. Toshkentda bir tomondan Orenburg, ikkinchi tomondan Verniy (Olma - Ota) dan keladigan yo‘llar uchrashar edi .
Ko‘pincha tuya karvonlari bilan yo‘l yurgan. Odatda har bir karvonda 20 – 30 ta, ba’zan esa hatto 60 – 70 ta tuya bo‘lgan. Karvonboshiga nor tuya qo‘yilgan. Boy savdogar yoki karvon egalari bu tuyaga yuk ortmasdan uni chiroyli yasatishgan. Egari chetlariga popukli qizil jihozpo‘sh solinib, bo‘yniga charm tasma bilan katta “do‘m – do‘m” qo‘ng‘iroq, pastrog‘iga undan kichikroq “tuqur” qo‘ng‘iroq, oldingi ikki oyog‘ining ostiga beshtadan dumaloq shiqildoq – qo‘ng‘iroqchalar osilgan. Bu qo‘ng‘iroqchalar “tizgir” deyilgan.
Karvonning og‘irgi lo‘k tyya qo‘yilgan. Uni bo‘yniga “tusay qo‘ng‘iroq”, quloqlari ostiga bittadan “chakka qo‘ng‘iroqlar” osilgan. Karvon orasidagi tuyalarga ham bittadan kichkina qo‘ng‘iroqlar bog‘langan.
Tuyalardan biron yerga borib kelish uchun ham foydalanilgan. Xotin – qizlarni tuyaga o‘tqazish uchun kajava (soyabon) o‘rnatilgan. Kelinni olib ketayotganda bezak parda tutilgan kajavadanfoydalanilgan.
Yuk tashishda tuyadan boshqa ot, eshak ham ishlatilgan. Otga odatda 120 kg gacha, eshakka 300 kg gacha yuk ortilgan. Cho‘ponlar, dehqonlar, karvonchilar ko‘pincha eshak minishgan.
Cho‘lga chiqish kerak bo‘lgan hollarda aravadan ham foydalanilgan. Aravalar asosan ikki xil bo‘lgan: Qo‘qon arava va Xorazm aravasi. Yana Qoraqalpoq aravasi ham bor. Arxeologik qizilmalardan topilgan yodgorliklarga qaraganda, Xorazm aravasi ancha qadimiy arava hisoblanadi. U Qo‘qon aravasiga qaraganda ancha vazmin bo‘lib g‘ildiraklari kattaroq. Xorazmlik aravakash aravadagi maxsus o‘rinda o‘tirib otni boshqaradi. Qo‘qon aravasida esa otga o‘tirilgan. Qoraqalpoq aravasida ham aravakash uchun maxsus o‘rindiq qurilgan.
Daryo, ko‘l, dengizlarda suzib yurishi uchun qayiq, kema ishlatilgan. Qamish bog‘lamlaridan yasalgan soldan ham foydalanilgan.
O‘ZBEK XALQ - AMALIY SAN’ATI.
O‘zbeklar hunarmadchiligi, amaliy san’atining qadimiy – ko‘hnaligi, rang-barangligi, ravnaq, kamolati jihatidan ular bilan teng keladigan xalq bo‘lmasa kerak.
O‘zbek amaliy san’ati Sharq mamlakatlari tarixida shubhasiz oldingi saflarning birida turadi. U nihoyatda chuqur ildiz otgan, tarixi miloddan oldingi necha minginchi yillarga borib taqaladi.
Kulolchilik. O‘zbeksitonning turli hududlarida ko‘p yillar davomida olib borilgan va davom ettirilayotgan arxeologik qazilmalar vaqtida topilgan. Xorazm, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlaridan, Toshkentdagi, Shoshtepa, Oqtepadan chiqqan sopol buyumlar kulollik o‘zbek diyoridagi eng qadimiy amaliy san’at turlaridan bir ekanligiga yorqin dalil bo‘la oladi.
Asrlar davomida rivojlanib kelgan bu amaliy san’at turining o‘z milliy xususiyatlari bilan ajralib turgan va mashhur bir qancha maktablari hamda markazlari bo‘lgan. Zangori kulollik deb atalgan sohalari mavjud edi.
Xorazm zangori kulollikning asosiy markazlaridan biri hisoblangan. Ko‘hna Xorazmda uchta qadimiy zangori kulollik maktabi bo‘lgan: Madir kulollik maktabi, Kattabog‘ maktabi, Ko‘hna Urganch maktabi. Garcha hammasi ham zangori kulollik buyumlari ishlash bilan band bo‘lsa – da, naqsh shakllari uslubi jihatidan bir – biridan ancha farq qilgan.
Urganch shahridan 16 km janubda joylashgan Madir qishlog‘i qadimdan kulolchilik o‘choqlaridan bir hisoblangan.
Kattabog‘ qishlog‘i ham qadimdan kulollik markazlaridan biri bo‘lib kelgan. XX asr boshlarida bu yerdv ham 26 ta kulollik ustaxonasi bo‘lib, ularda 200 dan ortiq kulol ishlagan. Shahrisabzda maxsus kulollik mahallasi mavjud edi. 1930 yillarda bu yerda 25 dan ortiq kulollik do‘konlari bo‘lgan. Shahrisabz kulollari Oq saroyni, Amir Temur sag‘anasini qurishda ishtirok etishgan.
Toshkent, Samarqand, Buxoro, Rishton kulolchiligi mahsulotlari ham azaldan juda e’zozlanib kelingan.
Toshkent, Samarqand, Rishtonda laganlari mashhur bo‘lsa, Xorazmda badiya deb ataladigan chuqur sopol tovoq jula qadimdan ishlab kelina yotgan sopol buyumlardan hisoblanadi.
Quli gul o‘zbek kulollari ishlangan sopol buyumlar xilma – xilligi, nafis va jozibali bilan haligacha hammaning diqqat e’tiborini o‘ziga jalb etib kelmoqda.
Kandakorlik. Metall buyumlarga bo‘rtma usulda ishlov berish kasb – hunari ajdodlarimizning azaliy – amaliy san’ati turlariga kiradi. Qadimgi va ilk o‘rta asr davrida asosan xallangan kumush buyumlarga burtma naqsh solingan.
III – VIII asrlarda o‘zbek kandakorligi chinakamiga rivojlana boshlaydi. Qizil misdan ko‘za, degchalar, idish, sariq mis hamda jezdan paimonalar, shamdonlar oq mis, birinchdan piyolalar, kuzalar, kir tog‘oralar yasaladi.
XI asr o‘rtalariga kelib mis va uning qotishmasidan yangi xil buyumlar to‘g‘ri turtburchakli barkashlar, qorni yumaloq, bo‘yni naqshindor kuzalar, yarim doira paimonalar, hovonchalar, siyohdonlar, birinchi kuzgular tayyorlanadi. Yozuvli naqshlar keng miqyosda qo‘llanila boshlanadi.
Farg‘ona, Buxoro va Samarqand kandakorligida me’morchilik obidalarining tasvirlari paydo bo‘ladi. Qo‘qon ustalari afsonaviy parrandalar obrazini kandakorlik san’atiga tadbiq etishgan.
Misgarlik. San’ati ham kandakorlik san’ati an’analariga yaqin turadi. Misdan ishlangan buyumlar qadimdan o‘zbek xonadonlarida keng qullanib kelingan. Bu buyumlar O‘zbekiston, buxoro, Qarshi, Shahrisabz, Quqon, Toshkent singari yirik hunarmandchilik markazlarida keng miqyosda, har biri o‘z milliy an’analariga mos usulbda ko‘plab miqdorda tayyorlangan.
Buxoroda asosan choydishlar, oftobalari, chilimlar, dastsho‘ylar tufdonlar, har xil shakldagi oziq – ovqat saqlash idishlari yasalgan. Bu buyumlar “islimiy” hamda “chashmi bulbul” naqshlar bilan ziynatlangan.
Qarshi, Shahrisabz misgarlik buyulari Buxoro mis buyumlariga qaraganda oddiyligi va bir xilligi bilan ajralib turadi.
Toshkentdan misdan kashkul, barkash, obdasta, satil, suv tashiydigan, ovqat saqlanadigan idishlar, Qo‘qonda choyidish, choynak, ko‘za, oftoba, lagan, dastsho‘ylar yasalgan.
Qurol – aslahalar ishlash san’ati ham juda qadimiy bo‘lib, o‘z milliy uslubini saqlab qolgan hunarlardan biridir. O‘zbek ustalari ishlagan qinli xanjar va qilichlar, sovut, qalqon, dubulg‘a, yugan, bo‘yin bog‘ich, oyboltalar naqsh bezaklariga juda boy nafis buyumlaridir.
O‘ymakorlik. Yog‘och, ganch va boshqa narsalarni uyib, naqsh solish san’ati borasida ham uzbek eli juda qadimdan shuhrat qozongan. O‘tmishda Qo‘qon hamda Xeva o‘ymakorlik maktablari butun Markaziy Osiyo xududida ma’lum va mashhur bo‘lgan. Buxoro va Samarqand uymakor ustalari ishlagan namunalar rang barangligi, ganchning nimrang, ko‘kish, to‘q sarg‘ish, qizil lojuvard ranglar bilan hamohangligi bilan ajralib turadi. Qo‘qon, XEva ustalari yong‘oq, chinor, qayrag‘ochlar uyib solgan naqshlari kishini diqqatini o‘ziga tortadi. Toshkent naqqoshlari qo‘lidan chiqayotgan bir tavaqali va qo‘sh tavaqali eshiklar, darvozalardagi naqshlar uymakorlik san’atining kamolatidan dalolat beradi.
O‘zbekiston fanlar akademiyasining faxriy a’zosi respublikada xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi Buxorolik marhum usta Shirin Murodov qo‘li bilan bunyod etilgan ajoyib o‘ymakorlik namunalari Respublikamiz o‘ymakorlik san’ati tarixida uchmas iz qoldirdi. Iste’dodli ustalar T.Arslonqulov, Sh.G‘ofurov, K.Jalilov va ularning qobiliyatli shogirdlarining nomlari ko‘hna elimiz tarixida doimo minnatdorchilik bilan tilga oliadi.
Kashtado‘zlik. O‘zbek xalqi amaliy san’atining eng nafis, eng jozibali turlaridan biri kashtado‘zlikdir. Kundalik hayotimiz, ro‘zg‘orimizni kashtado‘zlik buyumlarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Mehmonxonaga osiladigan falaklar, taxmon, tokcha, ko‘rpa – yostiqlar, krovat ustiga yopiladigan, devorga osiladigan rangba – rang, bejirim, serjilo kashtalar xonadonimizda o‘zgacha tus, ko‘rk bag‘ishlaydi. Turli gazlama, ayollar sarupolariga tikilgan gul, bezaklar ularning yanada yorqin va go‘zal bo‘lib ko‘rinishiga olib keladi. Kashtado‘zlik asosan o‘simliklar tasviri, ya’ni islimiy naqshlar hisobiga boyidi, ayniqsa shoyi iplar bilan gul chizish uslubi kashtado‘zlikda muhim o‘rin egallaydi.
Kashtado‘zlikdek nafaqat respublikamiz, ayni paytda butun Markaziy Osiyo hududiga keng tarqalgan amaliy san’ati turidir. U bilan deyarli har bir xonadonda shug‘ullanishadi. O‘zbek chevarlari kashtado‘zlikda xilma – xil choklarni qo‘llashadi: bosma chok, kanda – hayol, iroqi yo‘rma. Kashta, gul tikib bezatilgan buyumlarning turi ko‘p: shohi so‘zana, darpech falak va boshqalar.
O‘zbek xalqi necha asrlar davomida taraqqiy etib kelgan amaliy san’ati tarixiy an’analariga nihoyatda boy, bitmas tugunmas noyob xazinadir.
Taomlari. O‘zbekistonning taom tayyorlash an’anasi va madaniyati ko‘p asrlik tarixga ega bo‘lib, milliy taomlarni tayyorlashda azaldan turli xil go‘sht o‘simlik mahsulotlaridan keng foydalanilgan. O‘zbeklar kundalik taom sifatida bug‘doy, arpa, guruch, no‘xat, mosh, zig‘ir, kunjut kabi don, sabzi, piyoz, sholg‘om kabi sabzovotlar, qovun, tarvuz kabi poliz mahsulotlarini keng iste’mol qilganlar. Azaldan milliy taomlarni tayyorlash uchun chorva – qo‘y, qoramol, echki yog‘lari, kunjut, zig‘ir va sariyog‘ (yog‘ mahsulotlardan olingan), paxta yog‘i ishlatilib kelingan. Ovqatlanishda, ayniqsa shaharliklarning asosiy taomlari sut mahsulotlardan6 qatiq, suzma, tvorog yoki chakki (zardobi olingan qatiq), qaymoq va boshqadan iborat. Taomga juda ko‘p zira va zirk ishlatiladi. Go‘shtli, sabzavot va yormali quyuq taomlar za’faron, kashnich qo‘shib tayyorlanadi. Umuman, o‘zbek milliy taomlari o‘zining lazzatliligi, kaloriyaliligi va servitaminligi bilan ajralib turadi. Ayniqsa, palov. Norin, sho‘rva, kabob, mastava, shavla, moshxo‘rda, moshkichiri, chuchvara, shilpildoq va boshqa keng tarqalgan. Ba’zi quyuq taomlar (palov) tayyorlashning o‘nlab usullari mavjud. Non tayyorlash ham o‘zbek pazandachiligida alohida o‘rin tutadi. Buxoro, Samarqand va Toshkent viloyatlarida non yopishda kunjut, arpabodiyon. Sedanani keng qo‘llaydilar. O‘zbekiston aholisi iste’mol qilayotgan xilma – xil taomlar asrlar davomida shakllanib kelgan. O‘troq hayot kechirgan aholi bilan chorvador, yarim ko‘chmanchi aholi taomlari bir – biridan ancha farq qiladi. Ayni vaqtda boshqa hududlarda yashayotgan, o‘zga xalqlardan Markaziy Osiyo yerlariga kirib kelgan taomlar ham bo‘lganki, ular o‘zbek taomlariga ta’sir ko‘rsatgani shubhasizdir.
Ovqatni qanday va qachon iste’mol qilish turli tabiiy iqlimiy sharoitlarga qarab, har bir joyning tabiiy imkoniyatlariga qarab xilma – xil bo‘lgan. Eronga yaqin yerlarda yashayotgan aholi ovqatiga eron, fors taomlarining. Markaziy Osiyoning sharqiy hududlarida yashayotgan aholining taomlariga qoshg‘arlilar, uyg‘urlar ovqatlarining ta’siri kuchli bo‘lgan.
O‘zbekistonda juda qadim zamaonlardan buyon yashab kelgan ajdodlarimiz dehqonchilik, chorvachilik bilan shug‘ullanishgan. Ona urug‘i davridayoq Zamonbobodan topilgan arxeologik yodgorliklarga ko‘ra odamlar dehqonchilik qilishib arpa, bug‘doy ekishgan. Sigir qo‘y, echkilari bo‘lgan. Ovchilik bilan shug‘ullanishgan. Demak, jamoalarda don – dun, chorvachilik mahsulotlari mavjud bo‘lgan. Keyinchalik bog‘dorchilik rivojlana boshlagan.
O‘zbek taomlari orasida non muhim o‘rin tutadi. Necha asrlar davomida arpa, bug‘doy va boshva donlarni tuyib, unidan non yasash taomilning rivojlanib kelishi natijasida nonning xilma – xil turlari vujudga kelgan: obi non, jizzali non, piyozlinon, patir non, gushtli non, shirmoy non, gijda non.
Non o‘zbeklarda tandirda yopiladi. Tandir turli joyda turlicha quriladi. Xorazm vohasi janubiy tumanlarida yashayotgan aholi tandirni og‘zini oldiga sal qiyshaytirib o‘rnatishadi. Turkmanlarga qo‘shni yerlarda yashayotganlari tandirchi turkmanchasiga, ya’ni yerga tikkasiga og‘zini osmonga qaratib quriladi. Qarg‘ona vodiysi, Toshkent vohasida yashayotganlar esa tandirni ko‘pincha yerdan odam bo‘yi baravari ko‘tarib, og‘zini ro‘para qilib qo‘yishadi.
O‘zbeklar ovqat pishirish uchun azaldan qo‘y yog‘i, sariyog‘, zig‘ir, juvoz yog‘i ishlatib kelishgan. XIX asr oxiridan paxta yog‘idan foydalanadigan bo‘la.
Arpa, bug‘doy unidan xilma – xil taom tayyorlangan: yorma, talqon, non, qatlama, chalpak, atala, bo‘g‘irsoq, kesgan osh, chuchvara va boshqalar.
Talqon. Ilgarilari dondan tayyorlangan. Arpani qozonda bir sidra qovurib olgach, tozalangan va havoigacha solib tuyilgan, uni ozgina yog‘ qo‘yib qozonda qovurilgan. Ba’zan biroz qovun qoqi yoki shakar, yo qand qo‘shilgan. Talqon qotgan nondan ham tayyorlanadi.
Sumalak. Ilgari bu taom erta ko‘klam kezlari Navro‘zi olam boshlangan vaqtdan, xamal oyi kirgan kundan ko‘pchilik bo‘lib tayyorlangan.
Sumalak tayyorlash uchun kerakli miqdorda toza, sifatli bug‘doy olinib, yaxshilab yuvilgan. So‘ngra qorong‘i joyda tekis joyga yopib, ustiga doka yopilgan va har kuni dokaga namini qochirmay suv purkab turilgan. Namiqqan bug‘doy una boshlaydi. 10 – 15 kunda undan mayin maysa unib chiqadi. Barmoq bo‘yi o‘sganidan keyin oshpichoqda ildiza va maysasi bilan birga mayda – mayda bo‘laklarga kesiladi: qo‘lda izib sharbatni siqib chiqariladi. Sharbatini tog‘araga solib keragicha suv qo‘yiladi, dokadan o‘tkazib suziladi. Shundan keyin bug‘doy turpi ustiga yana suv qo‘yiladi, aralashtiriladi, dokadan suzib, sharbati boshqa idishga qo‘yib olinadi. Bu ish 3 bor takrorlanadi. Har gal sharbati alohida idishlarga quyiladi, qaynaganidan keyin uchinchi idishdagisi quyiladi, qozon to‘xtovsiz kovlab turiladi. Kechasi bilan ham kovlanadi. Ertasi kuni esa sumalak kosalarga suzib tarqatiladi.
Sumalak pishirish uchun har bir xonadon baholi qudrat narsa olib kelishadi: kimdir bug‘doy, kimdir yog‘ keltiradi yoki ikki – uch kosa un olib keladi.
Yorma. Bu taom ham bug‘doydan tayyorlangan. Bug‘doy qo‘l – juvozda tuyilib, qozonda qaynatilgan. Keragicha miqdorda yog‘, sut yoki qatiq aralashtirilgan. Ularning ba’zilariga to‘xtalamiz.
Atala. Aksraiyat ilk bahor oylarida, “ilik uzuldi” paytlarda tayyorlangan. Ayollar farzand ko‘rgan kunlari ham ularga albatta atala ichirilgan.
Atala tayyorlash uchun avaliga piyoz dog‘ qilib so‘ngra tekis qizarib yoyilib pishgan piyoz doqqa suv qo‘yib jizza solib qaynatilgan. Tog‘oraga kerakli miqdorda un solib, unga suv qo‘yib aralashtiriladi. Bu atala xoliga kelganidan so‘ng qozonga qaynab turgan piyoz doqqa qo‘yilgan. Ma’lum miqdorda tuz solib, kapgir bilan tez – tez kavlab turilgan.
Ba’zan atalaga gusht qiyma aralashtirilgan. Atala nihoyatda to‘yimli, yuqori quvvatli, darmon ovqat hisoblanadi. Lekin bu taomni ko‘pchilik unutib qo‘ygan. Hatto ayollarning ko‘pchiligi qanday tayyorlanishini ham bilishmaydi.
Qishloqlarda biron marosim munosabati bilangina tayyorlanadigan taomlardan yana qatlama, cho‘zma, yupqa, lochira va boshqalarni ko‘rsatib o‘tish mumkin.
Chalpak (cho‘zma). Odatda turli ma’rakalarda vaqtida pishirilgan. Chalpak pishirish uchun bo‘g‘irsoqa qanday hamir tayyorlansa xuddi shunday xamir yasaladi. Tayyor xamiridan kichik – kichik zuvalachalar uzub, har biri yupqa yoyilib, keyin 105 – 15 minut tindiriladi. Tingan chalpaklar dog‘ qilingan yog‘da har ikkala tomonini qizartirib qovuriladi.
Lochira. Bu taom ham chalpak, bo‘g‘irsoq singari xamirdan tayyorlanadi. Unga iliq sut, xamirturush qo‘shib yumshoqroq xamir qilinadi. 2 – 3 soat iliq joyda saqlanadi. Zuvalalar uzulib, o‘rtacha qalinlikda yoyiladi., zich qilib chakich uriladi. So‘ngra tandirda yopiladi, uzgandan so‘ng sovutiladi.
Yupqa. Xamir chuvara xamiridek qoriladi. Go‘sht qiymaga zirovor, tuz aralashtirilib, piyoz bilan sal qovuriladi, so‘ngra sovitib qo‘yiladi. Tinib turgan xamirdan zuvalachalar tayyorlanib, qog‘oz yupqaligida yoyiladi. Zuvalachalarning hammasini yoyib bo‘lgandan so‘ng qozon qizdiriladi, moylanadi. Va yupqalar birin – ketin qozonga yopib pishiriladi. Pishgan yupqalar ustma – ust taxlanib, usti yopib qo‘yiladi. Shundan keyin har yupqaning o‘rtasiga qiyma solib, buklanadi, laganga taxlanadi.
Xamridan bir necha xil suyuq osh ham tayyorlangan: keskan osh, chuzma, osh, tugun oshi.
Xalqimiz taomlari orasida ko‘p iste’mol qilinadigan va o‘zbek dasturxonining ko‘rki, milliy g‘ururi palovdir. Palovning turi ko‘p: qovurma palov, chumchuqtilla palov, mayiz va no‘xatli palov, tuxum palov, devzira palov, ugra palov, loviya palov.
Guruchdan tayyorlanadigan taomlardan yana shovla, qovurma shovla, moshkichri, shirguruch, mastavani aytib o‘tish mumkin.Don mahsulotlaridan guruch, moshdan tashqari no‘xat, loviya, makkajo‘xori, oq jo‘xori, so‘k arpa ishlatiladi. No‘xatdan tayyorlanadigan no‘xat sho‘rak, oq jo‘xoridan tayyorlanadigan jo‘xori osh juda mazalidir.
No‘xatsho‘rak. Bu taom hozirgi sharoitda tayyorlash uchun tozalangan no‘xat sovuq suvda 8 – 10 soat ivitib qo‘yiladi. So‘ngra yaxshilab yuviladi. Keyin no‘xatga nisbatan uch baravar ko‘p suv qo‘yib, idishning usti yopiladi va no‘xat bilan suv miltiratib qaynatiladi. Suv bug‘i ta’sirida no‘xat bo‘rtib yiriklashadi, qisman pishib yoriladi. Kerakli miqdorda tuz solinadi. Yupqa oq piyozdan to‘g‘rab, tarelkaga solingan no‘xat ustiga qiyilib, murch yoki achchiq qalampir sepiladi.
Taomlar ichida parhez taomlar oz emas. Masalan, yovg‘on xo‘rda, tovuq sho‘rva, atala, oqshoq talqon.
Yovg‘on xo‘rda. Tozalangan gurunch olovga qo‘yiligan qozonda bir oz qovuriladi. Ustiga gurunchni ko‘madigan miqdorda suv qo‘yib, past olovda qaynatiladi. Gurunch pishgach ta’miga yarasha suv solinadi.
Oqshoq talqoni. Tozalangan oqshoq yaxshilab yuviladi va quritiladi. Rosa qurigach, o‘rtacha olovga qo‘yilgan qozonda qovuriladi. So‘ngra alohida idishga ko‘tarib olinadi. Shakar, yong‘oq mag‘zi qo‘shib havonchada tuyiladi va mayiz qo‘shiladi. MAROSIM TAoMLARI
Holvaytar. Olovga qo‘yilgan qozonga yog‘ solib dog‘ qilinadi (istagan yog‘, iloji bo‘lsa, qo‘y yog‘i). Oladan chetga olib qo‘yiladi. Yog‘ sovugach, qozonga oz – ozdan un solib, aralashtiriladi. Yana olovga qo‘yiladi va beto‘xtov kovlab turiladi. Qozondagi masalliq biroz qaynagach quyila boshlaydi. Shundan so‘ng olovni o‘chirib, holvaytar idishlarga suzilib, uzatiladi.
Go‘shtdan, ayniqsa ot go‘shtidan qazi – qarta tayyorlangan. Qazi qilish uchun ot go‘shti, ichagi, zira, murch, tuz ishlatilgan. Yangi so‘yilgan semiz ot go‘shti olingan: semiz qazi, semiz biqin go‘shti, to‘sh go‘shti, sonning yumshoq joyi 4 – 3 sm qalinlikda, 20 – 25 sm uzunlikda kesiladi. Zira, murch, tuz sepib tog‘orada obdon aralashtiriladi va 5 – 6 soatga qo‘yiladi. Ot ichagi yuvib tozalanadi. Keyin 40 – 50 sm uzunlikda kesiladi. Bir uchiga cho‘p suqib, yo‘g‘on ip yoki kanop balan mahkam bog‘lanadi. Ikkinchi uchidan galma – galiga yog‘ va go‘sht tiqib turiladi. Oxirigacha go‘sht, yog‘ solib bo‘lingach, ikkinchi uchi ham mahkam bag‘lanadi. Tayyor qazini odatda un yoki yog‘ ichiga solib ikki – uch yil saqlanadi.
Qarta. Ot qartasining sirti va ichi ag‘darib yaxshilab yuviladi, 25 – 30 sm uzunlikda kesilib 2 – 2,5 soat qatiqda ivitiladi. Tuz, zira, sirka sepib yaxshilab aralashtiriladi. 4 – 5 soat salqin joyda turadi. Qarta bo‘laklarining ikkala uchi ham bog‘lanadi. Qozonga solinib suv quyiladi va past olovda qaynatiladi.
O‘zbeklar turli mevalardan har xil qoqilar (olma, o‘rik, tut, shaftoli, qovun qoqilari, turshak), shinnilar (qovun, tarvuz, shotut shinnilari), sharbatlar tayyorlashgan. Ayron na’matak suvi, olcha qiyomi yaxna ko‘k choy, to‘y – marosimlar va gap – gashtaklarda musallas, qimiz, bo‘za iste’mol qilishgan.
O‘ZBEKLARNING MA’NAVIY – MADANIYATI
Milliy va an’anaviy urf – odatlar. O‘zbeklarning O‘rta Osiyoda yashagan qadimgi ajdodlari tangrichilik, shomonlik, zardushtiylik, buddaviylik, moniylik kabi dinlarga e’tiqod qilganlar. Bu diniy e’tiqodlarning ayrimlari O‘rta Osiyoda islom dini yeyilgunicha (VIII asrgacha) saqlangan. Hozirda o‘zbeklarning dini islom dini bo‘lib, uning sunniylik mazhabi O‘zbekistan xududida X asrdan so‘ng xukmron mavqega ega bo‘lgan.
Tarixan tarkib topgan milliy an’ana, urf-odat, rasm-rusm, taomil, marosimlarning vujudga kelishi va ri-vojlanishiga bir qaicha omillar bevosita va bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, milliy marosimlar va urf-odatlar taraqqiyotidi moddiy va ma’naviy madaniyat, tabiiy muhit, xo‘jalik munosabatlari ta’siri beqiyos bo‘lib, vaqt o‘tgan sari ular tobora mustahkamlashib avlodlarga meros bo‘lib o‘tib kelgan va shu tariqa ularning barqarorligini ta’minlagan.
Jamiyat taraqkyoti tufayli milliy marosimlar va urf-odatlar ham o‘zgarib, ularning ayrimlari amaliyotdan chiqib unutilgan. Turmushga, zamonga qarab, yangi-yangi urf-odatlar va marosimlar kirib, takomillashib borgan. Xalqchil urf-odatlar va marosimlar zamonlar osha davr sinovlariga bardosh berib yashab kelmokda. Qolaversa, asrlar davomida bir makonda aralash yashab kel-gan xalqlarning an’analar va urf-odatlarida o‘xshashliklar ko‘p. Turli tarixiy davrlarda O‘zbekistonning tub yerli turg‘un aholisiga kelib qo‘shilgan qabila va elatlar o‘troqlashib, o‘zbeklarning udumlarini qabul qilganlar va ayni vaqtda unga o‘z hissalarini qo‘shganlar. O‘zbeklarning Movarounnahr va Xorazm hamda ularga tutash mintaqalarda o‘troq dehqonchilik va xunarmandchilik madaniyati sohibi bo‘lgan tub joy (mahalliy) xalq ekanligiga xalqimizning ona tabiatga, yerga, suvga, havoga, olovga bo‘lgan cheksiz» hurmati va ularni e’zozlash bilan bog‘liq turfa xil urf -odat va marosimliri, an’anaviy dehqonchilik va xunarmandchilik udumlarn misol bo‘ladi. Shuningdek, xalqimizning qadimgi milliy bugungi kunda o‘ziga xos tarzda rivojlanayotgan shaharsozlik va me’morlik an’analari, boy folklor namunalari, yozma meros, adabiyot, san’atga bo‘lgan qiziqishlarda, Navro‘z, Mehrjon bayramlari, gul sayllari, Hosil bayramlari hamda nikoh, sunnat marosimlari bilan bog‘liq udumlar, rasm-rusmlarda aks etib kelmoqda. Bu bayram va marosimlarda o‘zbek xalqining mardlik, lafzi halollik, bag‘rikenglik, saxovatpeshalik, hojatbarorlik kabi xislatlari yorqin ifodasini topgan. Bu, ayniqsa, o‘zbeklarning to‘y-tantanalar uchun yillar mobaynida yig‘ib-terib elga tarqatishdan zavq-shavq olishida, aza va yo‘qlov marosimlarini uyushgan xolda o‘tkazishda, bola tug‘ilishidan tortib to motam ma-rosimlarigacha bo‘lgan barcha marosim va urf-odatlarda kengjamoatchilik va mahalla axdining doimo bosh-qosh bo‘lishi kabi udumlarda namoyon bo‘ladi. Mil­liy mentalitetda, shuningdek, qadimgi ajdodlarga xos chillak, chavgon, ko‘pkari, kurash kabi milliy o‘yinlar, «quloq tishlar», «beshik kerti», «qalin», «to‘qqiz» kabi rasm-rusm va udumlar ham aks etgan.
O‘tmishda O‘zbekistonda barcha hayotiy masalalar bilan shaharda mahalla, qishloqda qishloq va ovul jamoalari shug‘ullangan. Mahalla va qishloq jamoasini jamoa yiginida saylangan oqsoqol (Xorazmda - kadxudo) boshqargan. Ijtimoiy hayot masjid, choyxona va bo-zorlarda mujassamlashgan, ularda, asosan, erkaklar ishtirok etgan. Kishining e’tiqodi, millati va ijtimoiy mavqei emas, balki, muayyan jamoa hududida yashashiningo‘zi uning o‘sha jamoaga mansubligining yagona belgisi hisoblangan. Jamoadagi kishilar, kasb-hunari va mavqeidan qati nazar, jamoa ishlari (hashar) va marosimlarga qatnashishlari zarur bo‘lgan, aks holda bunday shaxs xalq nazaridan qolgan. O‘zbeklarda ja­moa munosabatlariga oid urf-odatlarni shaharda mahalla, qishloqda qishloq jamoasi aks ettirgan, ularning faoliyatida erkaklar va bolalar qatnashgan. O‘tmishda barcha udumlar, marosimlar qishloq va shaharda mahalla jamoalarining tashabbusi bilan o‘tkazilgan. Jumladan hashar keng tarqalgan. Hasharning bir necha turi mavjud: ja­moa ishlarini bajarishda, qo‘ni-qo‘shnichilik va qavm-qarindoshlik doirasida o‘tkaziladigan hashar va boshqalar. Jamoa hashari bilan un-joy, ko‘prik qurish va ta’mirlash, ariq-zovurlar qazish, ularsi loyqadan tozalab turish; masjid qurish va ta’mirlash, mozorlarni tozalash va boshqa ishlar baja­rilgan.
Qadimdan an’ana bo‘lib kelgan hashar jamoaning qatnashuvida o‘tgan. Hashar­ning bir necha turi mavjud: jamoa ishlarini bajarishda, qo‘ni-qo‘shnichilik va qavm-qarindoshlik doirasida o‘tkaziladigan hashar va boshqalar. Keyingi yillarda bahorda «Navro‘z» arafasida o‘tkaziladigan hasharda jamoat joylarini tozalash, yangi ko‘chatlar ekish va daraxtlarni qirqib shakl berib oqlash kabi yumushlarni ommaviy ravishda bajarish an’anaga aylangan. Jamoa ishlari bajariladigan hashar O‘zbekistonning barcha qishloq va shaharlarida keng qo‘llangan. Jamoa hasha­ri bilan ko‘prik qurish va ta’mirlash, ariq-zovurlar qazish, ularni tozalab turish; masjid qurish va ta’mirlash, mozorlarni tozalash va boshqa ishlar bajarilgan. Katta hasharlar tantanalari boshlanib, tugallanishi ham ko‘tarinki ruhda yakunlangan. Umumxalq hashar udumi 30-40-yillari Katta Farg‘ona, Shimoliy Farg‘ona, Shimoliy Toshkent kanallarini, Bekobod GES, Kattaqo‘rg‘on suv ombori, Toshkent shaharning Beshyog‘och dahasidagi ko‘lni (hozirgi O‘zbekiston Milliy bog‘i hududida joylashgan ko‘l) bunyod etishda namoyon bo‘ldi.
Qo‘shnilarning o‘zaro hashari qadimgi udumlardandir. Bunday hashar ko‘pincha dala ishlari, uy qurish, hovli devorini ko‘tarishda, to‘y-hashamlarda keng qo‘llangan. Hasharga aytilgan kishilarning kelishi shart bo‘lgan. Uzrli sabab bilan kela olmay qolgan kishi hashar bo‘layotgan qo‘shnisinikiga hasharchilar uchun taom pishirib chiqargan. Oilaviy hashar ko‘pincha imoratni tiklash ishlarida qavm-qarindoshlar ishtirokida bajarilgan. Hashar mahalla va qishloqjamoa fuqarolarini birlashtirali, ularni slkadoshlikka, uyushqoqlikka da’vat etadi.O‘zbek xalqi oila qurish an’analariga rioya qilishda, qiz uzatish yoki kuyov tanlashda ham quda bo‘lmish tomon xususida ma’lumotga ega bo‘lib, ularning ijtimoiy kelib chiqishini, jamoada tutgan o‘rnini va obro‘-e’tiborini hisobga oladi. Agar kuyov yoki kelin bo‘lmish tomonning aqli, odobi, husni-malohati bir hissa bo‘lsa, ularning qarindosh-urug‘lari, avlodning jamoadagi mavqei va bu xususdagi jamoatchilik fikri ikkinchi, aksariyat hollarda hal qiluvchi omil vazifasini o‘tagan. Farzandlarni yaxshiga qo‘shish, bu borada xato qilib qo‘ymas-likda jamoa, jamiyat rayi, ko‘pchilikning kengashli fikri muhim rol o‘inaydi. Shu boisdan ham, jamoatchilik fikrining shaks turmush tarzi, taqdirini belgilashdagi ustuvorlik mavqei beqiyosdir. Shu bois xalq orasida «G‘arb qonunlar, Sharq urf-odatlar bilan boshqariladi», degan naql keng tarqalgan. Darhaqiqat Sharqda, shu jumladan, o‘zbeklarning turmush-tarzida ham ko‘plab urf-odatlar qonun darajasida yuqori turadi.
O‘zbeklar orasida keng tarqalgan ja­moatchilik an’analari chuqur tarixiy ildizlarga ega. Bu tartibotning ibtidosi mintaqa xalqlarining eng qadimgi yozma manbai hisoblangan «Avesto» kitobida bayon etilgan. Yozma va arxeologik manbalarda mintaqaning qadimgi shaharlari aholisi orasida jamoalar faoliyat ko‘rsatganligi, faqat turmushdagina emas, balki ishlab chiqarishda ham jamoa asoslari mavjudligi qayd etilgan. O‘rta asrlarda jamoa faqat jamoaviy asoslardagina sug‘orish tizimini tashkil etish va qo‘llab-quvvatlash, binobarin, dehqonchilik bilan shug‘ullanish mumkin bo‘lgan qishloq aholisi uchun ham, shuningdek, shahar aholisi uchun ham o‘zining ilgarigi ahamiyatini saqlab qolgan va bar­cha udumlar, marosimlar qishloq va sha­harda mahalla jamoalarining tashabbusi bilan o‘tkazilgan.
O‘zbek xalqida mehmondorchilik odati ham keng tarqalgan udumlardan.Insoniyat tarixining dastlabki bos-qichlarida shakllangan mehmondorchilik odati hayotiy zaruratlar bilan bog‘liq bo‘lgan va tarixning turli bosqichlaridan o‘tib hozirga qadar yetib kelgan. Ma’lum sabablar bilan tarqalib ketgan urug‘-aymoqlar bir-birlarini axtarib topgach, ular ulug‘ mehmon tarzida izzat-ikrom bilan kutib olingan. Bora-bora mehmondorchilik xalqlarning udumiga aylangan; mehmonga nafaqat urug‘doshlar va qarindoshlar, hatto begona kishilar, musofir yo‘lovchilar ham qabul qilingan. Mahalla va qishloq jamoalari xonadonlarida mehmonni kutish uchun maxsus xonalar - mehmonxona qurilgan. Odat bo‘yicha mehmon mehmonxonada qabul qilingan. Mehmonxonasi bo‘lmagan xonadon uyida kutgan.
Xonadonga kelgan mehmonni, qavm-qarindoshni kattalar bilan bolalar ham birgalikda chiqib kutib olganlar. Meh­mon, odatda, mehmonxona yoki uyning to‘riga o‘tqaziladi. To‘kin dasturxon yozilib, non na choy keltiriladi. Keyinroq taom pishirilib (ko‘pincha palov, no­rin, qonurdoq, sho‘rva) tortiladi. Agar mehmon ot yoki ot-arava minib kelgan Oo‘lsa ot-uloniii bola (o‘spirin) yoki maxsus otboqar otxonaga kiritib, beda-pichan bergan. Mehmon ketar vaqtda uning oti yoki ot-aravasi yo‘lga hozirlangan va otga minishiga yordam berilgan; bolalar mehmon bilan kattalar qatorida xayrlashganlar. Mezbon iloji boricha mehmonga sahovat ko‘rsatishi shart bo‘lgan. Mehmon imkon darajasida ku­tib olinmasa, xonadon sohibi jamoa nazaridan qolgan.
O‘zbekcha mehmondorchilik taomilidan yana biri - mehmon kimning xonadoniga kelishidan qat’iy nazar, uni zudlik bilan borib ko‘rishishga oshiqqanlar. Chunki mehmon, ayni vaqtda, qishloq yoki mahalla jamoasining ham mehmoni hisoblangan. Mehmonni navbati bilan boshqa xonadon sohiblari ham uylariga taklif qilish odat bo‘lgan. Ulug‘ meh­mon oyog‘i tagiga poyondoz to‘shab, ba’zan qo‘y so‘yib kutib olingan. Ziyofatga qo‘shnilar, mahalladoshlar yoki qishloq oqsoqollari, hurmatli kishilar taklif etilgan. Mehmonni kuzatish oldidan sarpo kiydirish odati ham bo‘lgan. O‘zbek xalqining mehmopdorchilik taomilla-ri ajdodlardan avlodlarga o‘tib, hozirgacha saqlanib kelmokda.
Kattalarni hurmat qi­lish o‘zbek xonadon ila umumnnsoniy qadriyatlardap bo‘lib, bolaga juda yoshligidan boshlab o‘rgatilgan. yoshi katga kishining ishiga yordamlashish odat va odob hisoblangai. Jamoa yetakchisining yoki oila boshlig‘ining qarori oila va jamoa manfaatlariga mos kelganligi uchun uni bajarish shart hisoblangan. Qariyalar ayni vaqtda o‘tmishdan meros bo‘lib kelayotgan va kundalik hayot uchun zarur bilimlarni, xususan, o‘tmishdan meros bo‘lib qolgan taomil (urf-odatlar) ni yoshlarga o‘rgatganlar. Bolalar na­faqat ota-onaning, balki qishloq yoki mahalla jamoasi kattalarining ham diqqat e’tiborida bo‘lgan. Yoshlar aynan jamoada milliy meros va urf-odatlarni o‘rganib boradi.
O‘zbek xalqining hayotida mavjud bo‘lgan tartib va qoidalar xalq an’analarida hamda islom dini va shariat qoidalari asosida yuzaga kelgan, albatta. Odob qoidalariga rioya qilish oiladan boshlangan. Yoz paytlarida, ayniqsa, barvaqt turilgan. Bolalar bet-qo‘llarini yuvib kattalarga salom bergan. Kat­talar, ayniqsa, mehmonlar qo‘liga suv quyib sochiq tutish yoshlikdan, bolalikdan o‘rgatilgan.
Dasturxon oilaning kurki, to‘kinlik ratszi hisoblangan. Uning atrofida yi-g‘ilib o‘tirish ham ma’lum odob doira-sida bo‘lgan. Dasturxonga hurmat bajo keltirish odatga aylangan. Dasturxon «Bixmilloh» bilan ochilib, Yaratganga shukrona aytilib, o‘tganlar haqqiga duoi fotiha qilib, tiriklarga sihat-salomatlik, dasturxonga qut-baraka, elu yurtga tinchlik va farovonlik tilab yig‘ishtirilgan.
Asosiy xo‘jalik mashg‘ulotlari dehqonchilik bo‘lgan o‘zbek xalqida non azaldan e’zozlab kelingan. Unga ilohiy ne’mat darajasida qaralgan. Nonga hurmat bilan munosabatda bo‘lish bolalarga juda yoshlikdan o‘rga­tilgan. O‘z navbatida, non bilan bog‘liq bir qancha urf-odatlar shakllangan. Jumladan non hech qachon oyoq ostiga tashlanmagan. Non ushog‘ini bosish og‘ir gunoh hisoblangan. Non o‘ziga xos rizq-nasiba ramzi bo‘lganligi uchun ham uzoq safarga yoki harbiy xizmatga ketayotganlarni non tishlatib kuzatish udumi bo‘lgan. Bundan tashqari kelinni kuyovnikiga kuzatishda boshiga non qo‘yish odati bo‘lgan. O‘zbeklar orasida qadimgi odatga ko‘ra, g‘alla somonini hech qachon o‘choqqa va tandirga yoqishmagan. Chunki donni-nonni yoqish og‘ir gunoh deyiladi. Qolversa, xalq orasida non bor joyga turli ins-jinslar va yovuz kuchlar yaqinlashmaydi, degan tasavvur bo‘lganligi bois yomon ko‘zdan, yovuz kuchlardan asrovchi vosita sifatida, yangi tug‘ilgan chaqaloqning yoki xatna qilingan bolaning yostig‘i ostiga boshqa qator magik xususiyatga ega buyumlar bilan birga non qo‘yilgan. Xorazmda non bo‘laklari tumor qilib taqilgan.
Suvni qadrlash odati ham o‘zbek xalqi turmushida chuqur ildiz otgan. Kattalar farzandlariga suvni bulg‘amaslik va sh.k.ni uqtirib borganlar. Yoshlarni odob-axloq ruhida tarbiyalashda jamoaning o‘rni ham katta bo‘lgan. Jamoaning har bir a’zosi mehmondor­chilik, ma’raka va boshqa jamoat joylarida yoshi va mavqeiga qarab joy egallagan. Kattalar va hurmatli kishilar oldinda borgan va lavra to‘riga taklif qilingan. O‘zbeklarning urf – odatlari, marosimlari va bayramlari rang – barang hamda o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, bir necha ming yillar mobaynida shakllanib kelgan. An’anaviy urf – odatlar va marosimlar o‘zbek xalqining etnogenezida ishtirok etgan dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangan voha va cho‘l aholisiga xos elementlarni o‘ziga sindirgan turli qabila va etnik guruhlarning etnomadaniy tajribalarning murakkab qo‘shilishi jarayonida shakllangan. Masalan bola tug‘ilishi (chilla, beshik kerti), sunnat to‘yi. Nikoh va motam marosimlarida O‘rta Osiyo xalqlarining umumiy o‘xshashligi mavjud.
O‘zbek xalqi hayotidagi marosimlar, asosan, 2 katta turkumga- mavsumiy va oilaviy-turmush marosimlariga bo‘linadi. O‘z navbatida bu marosimlar hag‘ mayda guruhlarga bo‘linadi. Chunonchi mavsumiy marosimlarga qishki marosimlar (gap-gashtaklar, birinchi qor yoqqanda «qor xat» yozish), bahorgi maro­simlar (shox moylar, qo‘sh chiqarish, loy tutish, Navro‘z bayrami, sumalak sayli, gul sayllari, lola sayli, sunbula sayli, “sust xotin” ), yozgi marosimlar (“choy momo”, suv sayli, tut sayli, qum sayli va kuzgi marosimlar (“oblo ba­raka”, Mehrjon, Hosil bayrami, qovun sayli, uzum sayli, anor va anjir say­li) kiradi. Ikkinchi turkumga kiruvchi oilaviy turmush marosimlar ham bir necha guruhga bo‘linadi. Bularga bola tug‘ilishi va tarbiyasi bilan bog‘liq ma­rosimlar, nikoh hamda motam marosimlari kiradi. Shuningdek, o‘zbeklarning an’anaviy turmush tarzida islom dini bilan bog‘liq ro‘za hayiti (Iyd al-Fitr), qurbon hayiti (Iyd al-Adho) bayramlari, mavjud, ashuro, laylat-ul qadr kechasini kutish bilan bog‘liq tarzda o‘tkaziladigan marosimlar xam muhim ahamiyat kasb etadi.
Yoshlarni odob-axloq ruhida tarbiyalashda jamoaning o‘rni ham katta bo‘lgan. Jamoaning har bir a’zosi mehmondorchilik, ma’raka va boshqa jamoat joylarida yoshi va mavqeiga qarab joy egallagan. O‘zbeklarning jamoa marosim-lariga Navro‘z bayrami, mehrijon sayli, lola sayli, qizil gul sayli, Ro‘za hayiti (Iyd al-Fitr), Qurbon hayiti (Iyd al-Adho), sumalak sayli va boshqa, ularni o‘tkazish bilan bog‘liq xalq odatlari, rasm-rusumlari kiradi. Har bir bayram o‘z tarixiga ega bo‘lib, u xalq ijodiy mehnati va hayot sharoiti bilan chambarchas bog‘liq. O‘zbek xalqi orasida eng keng tarqalgan, milliy tusga ega bo‘lgan urf-odatlardan mavsumiy marosimlar diqqatga sazovordir. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, o‘zbek mavsumiy marosimlarini quyidagi turkumlarga tasnif etish mumkin: 1) qishda o‘tkaziladigan gap-gashtak, yasa-yusun kabilar; 2) bahorgi marosimlar - Navro‘z, shoxmoylar (qo‘sh chiqarish), lola yoki qizil gul sayli, loy tutish, sust xotin kabilar; 3) yozgi marosimlardan qovun sayli, choy momo va h.k.; 4) kuzgi marosimlar - hosil yig‘imi bilan bog‘liq mehrjon, oblobaraka, shamol chaqirish, uzum sayli kabilar.
Har bir marosim va urf-odat o‘z ta­rixiga ega, u xalq ijodiy mehnati va hayot sharoiti bilan chambarchas bog‘liq. Islom dini qaror topishi bilan ayniqsa oilaviy turmushga oid urf-odatlar o‘zgardi va yangi dinga moslashtirildi. Lekin islomdan avvalgi ba’zi urflar hanuz saqlanib kelmoqda. Masalan, olovni muqaddas bilish, azayimxonlik, folbinlik va hakozo. Keyingi vaqtlarda vujudga kelgan marosimlar ham mavjud. SHo‘rolar hukmronligi davrida amaldagi mafkuraga muvofiqbir qancha marosimlar, jumladan, komsomol to‘yi, qizil to‘y, Oktabr (7 noyabr) bayrami, Sovet armiyasi kuni, Sovet konstitusiyasi kuni, qo‘shiq bayrami, paxta bayrami va b. joriy etiddi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, bu bayramlarning ko‘pchiligidan voz kechildi, lekin joriy taqvim bilan bog‘liq umumbashariy bayramlardan 1 yanvar - Yangi yil, 8 mart - Xotin-qizlar kuni, 9 may - Xotira va qadrlash kuni tarzida saqlab qolindi. Ayni vaqtda mustaqil O‘zbekiston Respublikasidayangi xalqbayramlari ta’sis etildi: 1 sentabr - Mustaqillik kuni, 1 oktabr - O‘qituvchilar va murabbiylar kuni, 8 dekabr - Respubli­ka Konstitusiyasi qabul qilingan kun, shuningdek, Ro‘za va Qurbon hayitlari kuni, Navro‘z bayrami.
Shamsiy (Quyosh) yil hisobida yilning 1 – kuni bo‘lib O‘rta Osiyo va Sharq mamlakatlari xalqlarining qadimiy an’anaviy bayrami hisoblanadi. Navro‘z bahor bayrami hisoblanadi. Navro‘z bahori teng kunlikka (21 yoki 22 mart ), ya’ni quyoshning hamal burchiga kirishiga to‘g‘ri keladi. Navro‘z dehqonchilik ishlarini boshlash bayrami ham hisoblanadi. Navro‘z bayramida ommaviy xalq sayillari uyushtirilgan, yangi ungun ko‘katlardan tansiq taomlar pishirilgan, ba’zi ekinlarni ekish boshlangan.
O‘zbekiston va O‘rta Osiyodagi boshqa mamlakatlar mustaqillikka erishgach, boshqa qadriyatlar qatorida Navro‘z bayrami g‘am qayta tiklandi. Hozir O‘zbekistonda Navro‘z umumxalq bayramlaridan biri sifatida nishonlanadi. 21 mart kuni dam olish kuni deb e’lon qilingan. Har yili shu kuni respublikaning barcha viloyatlaridagi xiyobon va maydonlarda bayram sayillari tashkil qilinadi, konsertlar beriladi. Bir necha kun mobaynida mahallalarda Navro‘zga bag‘ishlangan tadbirlar o‘tkaziladi, sumalak, halim va boshqa tansiq taomlar pishirilgan. Navro‘z kunlari hokimliklar, mahallarning faollari, xayr – ehson tashkilotlari- mehribonlik uylari bolalari, urush va mehnat faxriylari, yolg‘iz keksalar huzuriga tashrif buyurib, ularni qutlab, sovg‘a – salomlar ulashadi.
O‘zbeklar bahor faslida yana bir qancha boshqa sayillar (boychechak, gunafsha, gulbargi, qizil gul, lola va sunbula sayllari) ham o‘tkazganlar.
Lola sayli o‘zbek xalqining qadimgi udumlaridan biri bo‘lgan. Xorazm, Buxoro va Boysunda «Qizil gul (guli surx) sayli», Qo‘qon, Isfara va Toshkent atroflarida «Lola sayli», ba’zi tog‘li tumanlarda, jumladan, Chustda «Sunbula sayli», yana boshqa joylarda «Boychechak sayli» kabi bayramlar uyushtirilgan. Lola sayli Navro‘z bayramidan keyin (aprelning oxiri - mayning boshlarida) lola va lolaqizg‘aldoqlar ochilgan vaqtlarda o‘tkazilgan.
Boychechakning ochilishi dehqonlarga bahorgi yumushlarning boshlanganligini, tabiatning uyg‘onganligini bildirgan. Lola bayramlari va boychechak say­li ayniqsa Farg‘ona vodiysida keng nishonlangan. Bolalar «Boychechak» qo‘shig‘ini aytib, uyma-uy kirib, bahor darakchisining paylo bo‘lganligi haqida suyunchi olishgan. Ular boychechakni avvaliga keksalarga berishga intilishgan. Chunki, bu gul ular uchun qadrli bo‘lib, qishdan omon-eson chiqilganligidan, yana bahor kelganidan, yangi hayot boshlanganidan darak bergan. Shuning uchun ham keksalar boychechakni ko‘zga surtib, «Omonlik-omonlik, hech ko‘rmaylik yomonlik, yanagi yil shu kunlarga eson-omon yetaylik», deb yaxshi niyatlar qilishgan. Bayramni xalq tomonidan saylangan «Lolachilar» boshqarganlar. «Lolachilar» o‘z do‘stlari bilan lola saylining qachon va qasrda o‘tkazilishini aniq-lab, xalqqa xabar bergan. Bayram maxsus joylarda (sayilgohlarda) tashkil etilgan. Sayil o‘tkazilishidan oldin «lolachi» maxsus daraxt yoki daraxtning chiroyli shoxidan kesib olib, lolalar bilan bezagan. Keyin uni qishloq ko‘chalaridan olib o‘tgan. Buni kurgan odamlar ko‘chaga chiqib, ko‘ngliga tugib qo‘ygan niyatlarini aytib, daraxtlar shoxiga turli mato parchalari, ro‘molchalar bog‘lashgan. So‘ng «lolachilar»ga ergashib, o‘yin-kulgi qilib, lolazor tomon yo‘l olishgan. Belgilangan joyga kelishganidan so‘ng «Gul daraxti» markazga o‘rnatilgan va oqsoqollarduosi bilan bayram boshlangan. Bayramning ikkiichi kuni muqaddas mozor va qabristonlar ziyorat qilingan. Bunda erkaklar va ayollar alohida-alohida ziyoratgohlarga borganlar.
Xorazmdagi Qizil gul saylida yoshlar o‘zlari yasagan gullastalarini qarindosh-urug‘lariga, yor-birodarlariga sovg‘a qilganlar. Yigit-qizlar bayram boshilan oxirigacha o‘z do‘ppilariga qizil gul qadab qo‘ygan. Bayramning birinchi kupi yigitlar alohida, qizlar alohida saf-saf bo‘lib tengqurlari bilan bir-birining uylariga Gyurib, ota-onalarini, yoshu qariyalarni bayram bilan muborakbod qilganlar, qo‘shiqiytib, raqsga tushganlar. Bayramning ikkiichi kuniga xushmanzara joylarda xalq sayllari tashkil etilgan. Sayil davomida “Yor tanlash” marosimi ham o‘tkazilgan. Gul sayillarning asosida, asosan, bahordagi dehqonchilik yumushlarini boshlanishi yotgan bo‘lib, gullarnish ochilishi dehqonlarga navbatdagi ziroatchilik mavsumi boshlanganligini anglatuvchi o‘ziga xos fenologik taqvim ham hisoblangan. Shu bois Xorazmda «Qizil gul» bayrami boshlangan kuni jo‘xori, sholi va boshqa ekinlar urug‘i ekilgan. Shuning uchun ham bayram tantanalari qancha yaxshi o‘tkazilsa, bahorda dehqonchilik ishlari ham muvaffaqiyatli boshlanib hosil mo‘l-ko‘l bo‘lishiga ishonch bildirilgan.
O‘zbekklarda yerni haydash, uni ekishga tayyorlash, suv keltirish, zamin bag‘rida yetishtirilgan hosilni yig‘ib olish savob, dehqonchilik eng sharafli mashg‘ulot hisoblanadi. Ayniqsa, dehqonchi­lik mavsumining boshlanishi o‘ziga xos tantana tarzda nishonlanib, Respublikamizning qator mintaqalarida bahorgi shudgor oldidan «is chiqarish» marosimi o‘tkazilgan. Har bir oilada ayollar bo‘g‘irsoq, cho‘zma pishirishgan. Qozonda yog‘ yaxshi qizitilib, so‘ngra unga xamir tashlangan. Go‘yoki, marhumlar shu yog‘ hididan ruhlari shod bo‘lib, qarindosh-urug‘larga omad tilashadi. Yerni haydashdan oldin ho‘kizlarning shoxlari va bo‘yinturug‘ini yog‘ bilan moylaganlar. Ho‘kizlarni yomon ko‘zdan asrasin, deb tumorlar taqilgan. Dastlabki egat olish yoki urug‘ sepishni oila yoki qishloqdagi hurmatli keksalar boshlab berishgan. Bahor faslidagi bayram va sayillardan tashqari kuz mavsumidagi to‘kin-sochinlik bilan bog‘liq bayram va sayillar ham mavjud. Shulardan biri Hosil bayrami. Bu bayram ham o‘zbek xalqining qadimgi tantanalaridan biri hisoblanadi. Oldinlari bayram kuzda barcha ekinlar hrsili, mevalar yig‘ib-terib olinganidan keyin qishloqlarda, shaharlarga yaqin yerlarda o‘tkazil­gan. Mustaqillikdan keyin shaharlarda ham o‘tkazish ommaviy rasm bo‘ldi. Bay­ram kunlari (2—3 kun) dehqonlar yetishtirgan mahsulotlarini sayil joy-lariga olib kelib sotishgan. Bayram sayilgohiga shahar hunarmand-kosiblari ham o‘z mahsulotlarini olib chiqib sotgan. Sayilgohlarda har kim o‘ziga kerakli narsalarni xarid qilish imkoniyatiga ega bo‘lgan. Sayil kunlari poyga, ko‘pkari va boshqa musobaqa o‘yinlari uyushtirilgan. Ba’zi qishloqlarda qo‘chqor, taka, xo‘roz, tuya urishtirish odat bo‘lgan. Jamoalarda shu kunlari mol so‘yilib, elga xudoyi ham qilingan. Hosil bayrami va u bilan bog‘lik, marosimlar birmuncha o‘zgarishlar bilan hozirga qadar yetib kelgan. Har yili dala va bog‘larda yetishtirilgan hosil yig‘ib olingandan keyin qishloq jamoalari ma’lum kunlarni hosil bayrami deb e’lon qiladi. Bu kunlar yetishtirilgan mahsulotlar belgilangan joylarga (yar-markalarga) keltirilib sotiladi.
Musulmonlar, jumladan, o‘zbek xalqi hayotida ro‘za va qurbon hayitlari va ular bilan bog‘liq udumlarni bajo kelgirish muhim o‘rin olgan.
Hayit bayrami marosimlariga jiddiy tayyorgarlik ko‘rilgai. Arafa kunlari qabristonlarga borib yaqinlar mozorlarini ziyorat qilish odatga aylangan. Hovli va ko‘chalar tozalanadi. Pishiriqlar, tansiq taomlar tayyorlanadi. Hayit kuni tong yorishishi bilan katta-yu kichik toza kiyimlarini kiyib masjid va namozgohlarga borib hayit namozini jamoa bo‘lib o‘qiydilar. So‘ngra yaqin ta’ziyali xonadonlarga bo­rib fotiha o‘qib qaytadilar. Hayitning birinchi kuni shahar va qishloqlarda sayil bo‘lgan. Savdo tashkil etilgan. Hayit kunlari (odatda 3 kun) oilada katta-kichik bir-birlarini tabriklay-dilar, sihat-salomatlik, baxt tilaydilar; qavm-qarindosh, qo‘ni-qo‘shnilarini ham tabriklaydilar, bemor va nogironlarni borib ko‘radilar; to‘kin dasturxon yozib, taom pishirib mehmon kutadilar.
Toshkkent shahri va Toshkent viloyatining ayrim yerlarila “kelin ko‘rish” yoki “kelin salom” deb nomlangan marosim o‘tkashladi. Nikoh to‘yidan keyin yosh kelinlar hayit kunlari dasturxon bezatib, mehmon kutishadi. Marosimni o‘tkazishdan bir kun avval kelinning ota-onasi qizi kelin bo‘lib tushgan xonodonidagilar yo‘qlov yuboradi. Bu bilan ular qudalarini, kuyov va qizlarini muborak ayyom bilan qutlashadi. O‘z navbatida, kuyov xonadonidagilar ham o‘zlari pishirgan shirinliklardan berib yuborishadi.
Hayit kuni erta tongdan kelinchak eng chiroyli liboslarini kiyadi, boshiga nafis, harir mato yopib, xonadon a’zolariga va kelgan mehmonlarga birma-bir salom beradi hamda dasturxonga taklif etadi. Bu marosim ishtirokchilari, aso­san, xotin-qizlar hisoblanadi, ya’ni kelin ko‘rgani, asosan, ayollar va qizlar tashrif buyurishadi.
O‘zbeklarda ham boshqa xalqlar singari inson hayoti ibtidosidan intihosigacha turli-tuman marosimlar bilan bur-kangan. Insoniyat hayotining muhim burilish nuqtalari bilan bog‘liq tarzda o‘tkaziladigan tadbirlar oilaviy marosimlar deb yuritiladi. Oila va oilaviy marosimlar etnosga xos madaniy va maishiy an’analar uzatuvchisi hamda davomchisi hisoblanadi.
Oilaviy marosimlar. Beshik to‘yi. O‘zbekistonda keng tarqalgan qadimgi odatlardan. To‘ng‘ich farzand tug‘ilganda yetti, to‘qqiz, o‘n birinchi kunlari yoki kelin-kuyovning ota-onalarining o‘zaro kelishuvlari bilan belgilangan kunda, asosan, qarindosh-urug‘, qo‘ni-qo‘shnilar ishtirokida o‘tkaziladigan tantanali marosimdir.
Beshik chaqaloqning ona qarindoshlari—bobosi, buvisi, tog‘a va xolalari tomonidan qilingan. Xalqimizda bolani beshikka belashda qarindosh-urug‘lar va mahallada hurmatli, e’tiborli, uvali-juvali ayollar qatnashgan. Bulardan biri doya momo (enaga) yoki o‘zining katta buvisi bo‘lishi mumkin. Bolani beshikka belashda beshik ustidan turli sochqilar sochganlar.
Farg‘ona vodiysida an’anaga ko‘ra, bolani beshikka belashda yostig‘i ostiga kulcha, tuz, pichoq, oyna, Surxondaryoda oyna, taroq, Toshkentda esa oyna, pichoq, qalam­pir kabi narsalar qo‘yilgan. Bu narsalarning o‘z ramziy ma’nosi bo‘lgan. Non rizq-nasiba bo‘lish bilan birga insonning doimiy yo‘ldoshi ham bo‘lgan. Pichoq va oyna qo‘yishda go‘dak hayoti oynadek tiniq, pichoqday o‘tkir bo‘lsin degan niyat mujassamlashgan.
Aqiqa . O‘zbek oilalarida yangi tug‘ilgan bolaga ism qo‘yish va «qorin sochi» (bolaning tug‘ilgandagi sochi)ga qaychi urish bilan bog‘liq odat. Islom an’anasiga ko‘ra, odatda chaqaloq 7 yoki 14 yoxud 21 kunligida o‘tkazish tavsiya etilgan.
O‘zbek xalqida qadimdan saqlanib kelayotgan yana bir marosim xatna qilish (o‘g‘il to‘yi)dir. Xalq o‘rtasida xatna «sunnat to‘yi», «chukron», «qo‘lini halollash (poklash)» kabi nomlar bilan yuritiladi.
Bu marosim ham uzoq tarixiy davrlar bilan bog‘liq bo‘lib, insoniyat tarixining ilk davrlaridagi o‘g‘il bolalarni bir yosh bosqichdan ikkinchisiga o‘tishini maxsus marosim tarzda nishonlash bilan bog‘liqdir. Bunday odatlar keyinroq, islom dini tarqalgan mamlakatlarda udumga aylangan. Musulmonlarda sunnat to‘yini o‘tkazishdan maqsad «islomning sunnatini bajarish»dir. Bu marosim o‘g‘il bolalarda 3, 5, 10 yoshda, ayrim hollarda 11, 12 yoshgacha o‘tkazilgan. Qo‘ni-qo‘shnilar hamda qarindosh-urug‘lar ishtirokida to‘y tayyorgarligi bilan bog‘liq bir necha udumlar (ko‘rpa tikish, to‘y sarpolarini bichish va tikish), qishloq va mahallaning keksa va o‘rta yoshdagi serfarzand ayollariga topshirilgan. To‘ygacha bo‘lgan davrda tandir qurdi (yoki nonvoy soldi), so‘qim so‘ydi, maslahat oshi kabi marosimlar ham o‘gkazilgan. Bu marosimlardan keyin to‘y oldidan xatmi qur’on marosimi o‘tkazilgan. Bunga qishloq (mahalla) keksalari, masjid imomi yoki qori va qarindoshlar taklif etilgan. Dasturxon yozilib oxirida fotiha qilingan. Shundan keyin katta to‘y tantanalari boshlangan. To‘y arafasida to‘y bolaga qavm-qarindoshlar va hamqishloq (mahalladosh)lar oqsoqollar davrasida sarpo kiydirish marosimi o‘gkazilgan. So‘ngra to‘ybolani muborakbod etib ustiga tanga, shirinliklar sochilgan.
Sunnat to‘yidagi eng katta marosim - elga osh berish. Osh berish marosimi oxirida ilgarilari kechqurun hovliga katta gulxan yoqilib, uning atrofida kurash, tortishmachoq (arqon tortish) va boshqa o‘yinlar qilingan. Mehmonxonalarda (ayollar ichkarida) bazm, g‘azalxonlik o‘tkazilgan, baxshilar dostonlardan parchalar ijro qilgan. To‘yning ertasi kuni ba’zan ko‘pkari va boshqa musobaqalar uyushtirilib, g‘oliblarga sovrinlar berilgan. Sunnat to‘yi yakunida to‘y bola usta-sartarosh tomonidan xatna qilin­gan, Usta tomonidan xatna qilish amali bajarib bo‘linganidan keyin, bola uchun xatna chillasi boshlanadi. Xatna chillasi davrida bola xonadondan tashqariga chiqarilmagan, uning oldida doimo yaqinlaridan kimdir bo‘­lishi lozim bo‘lgan. Xatna jarayoni ko‘pincha qarindosh-urug‘lar, qo‘ni-qo‘shni­lar ishtirokida tor davrada o‘tkazilgan. Xatna jarayonini erkaklar bajarganlar. Keyingi vaqtlarda xatna to‘yida elga osh berish va boshqa ayrim odatlar udumdan qol moqda.
Ajdodlarimizning rasm-rusmlari, dunyoqarashi, ishonch - e’tiqodlari, turmush-tarzi va hayot haqidagi falsafiy qarashlari, asrlar bo‘yi jamlangan hayotiy tajribalari va turmush ko‘nikmalarini o‘zida mujassamlashtirgan eng jozibali marosimlardan biri ikki yoshni birlashtiruvchi - nikoh to‘yidir. Bundan maqsad nikohni jamoatchilikka mag‘lum qilish va ota-ona, qarindosh-urug‘lar jamoa bilan birga nishonlashdir. Nikoh to‘yi tizimida bir qancha marosimlar mavjud: sovchilik, unashtirish, uy ko‘rar (qiz ko‘rar), sep taxlar, to‘qqiz berish (to‘qqiz tovoq), qiz oshi (qizlar majlisi), kelin tushirish, bakon tutish, yuz ochdi, kelin sa­lom, chorlar, quda chaqiriq kabi maro­simlar va ular bilan bog‘liq rasm-rusmlar. Bularning aksariyati hozirgacha saqlamib amal qilinib kelinadi, ba’zilari udumdan qolib ketdi.
XX asrning 80-yillaridan boshlab, kuyovnikida nikoh to‘yi tantana kechasini o‘tkazish, ishtirokchilar tomonidan kelin ni kuyon sha’niga samimiy istaklar bildirish an’anaga aylanadi. To‘yning ertasi kuni “bet ochar”, “kelin salom” kabi udumlar bajarilgan. Ushbu udumlar orqali kelinning naqadar tarbiya ko‘rganligiga, fe’li - atvoriga, uquvligiga baho berilgan hamda ishchanligi, epchilligi ovqat pishirishga nnechog‘li tayyor ekanligi sinovdan o‘tkazilgan. Bu esa qizlarni yoshlikdan mehnatga, ro‘zg‘or tutishga, mehmon kutishga o‘rgatishni ko‘zda tutadi.
O‘zbek xalqi motam marosimi - inson vafoti munosabati bilan o‘tkaziladigan mungli marosimdir. Shu boisdan ushbu marosimda ijro etiluvchi folklor janrlari, marosim ishtirokchilari va ularning kiyim-boshlari hamma-hammasi munglidir. Motam marosimlari juda ko‘p rasm-rusm, odat va kichik marosimlar majmuidan tashkil topgan. Marhumni «mehmon qilish», («qora osh» tortish), yig‘i marosimi, marhumning gunohlarini ramziy sotib olish marosimi, dafn va marhumni xotirlash bilan bog‘liq o‘tkaziladigan turli marosim shular jumlasidandir.
O‘zbeklar va boshqa musulmon xalqlarda kishi kechasi yoki kunning 1-yarmida vafot qilsa uni, odatda, o‘sha kupi chiqa-riladi; kunning 2-yarmida vafot qilsa marhumni dafn qilish ertangi kunga qolliriladi, ya’ni mayit bir kecha «mehmon» qilinadi.
Motam marosimlarida yig‘i (bumov, bo‘zlash, marsiya aytib) alohida urinni egallaydi. O‘lgan kishiga marsiya aytib yig‘lash dunyoning ko‘plab halklarida uchraydi. Bu odat ildizlari ibtidoiy davrlarga borib taqaladi. Qadim zamonlarda ibtidoiy odamlarga o‘lim hayognish yakunlanishi hisoblanmagan. Jonsiz ko‘rinishda yotgan o‘lik aslida fiziologik va ruhiy hayot bo‘lib, eshitadi va ko‘radi. Shuning uchun yaqinlarining dastlabki qayg‘usi tabiiy ravishda marhum bilan ayriliq nolasi, yakkalanishdan hasrat, ojizligi, marhumning mardona xatti-harakatlari va yaxshi amallarini madh qilish ko‘rinishidagi baland ovozli bo‘zlash shaklini olgan.
Farg‘ona vodiysida marhumning yaqin qarindoshlari (erkaklar) dafn maro­simi kuni yangi, ohorli to‘n, do‘ppi kiyib, bellarini belbog‘ bilan bog‘lab qo‘llariga hassa (aso, yangi qirqilgan qora tol navdasidan) olib, unga suyangan holda marhum qo‘yilgan xona atrofida aylanib marsiya aytib yig‘laganlar. «Yig‘ichi»lar guruhi motamga mar­humning yoki uning oila a’zolari va qarindosh-urug‘larining hurmati uchun kelgan kishilar hisobiga ko‘payib borgan. Xalqona tasavvurga ko‘ra, erkak kishi o‘lganda hassaga suyanib yig‘lashda hassa nafaqat suyanchiq vazifasini, bal­ki ushbu xonadonning ustunidan ayril-gailiklarining ramziy belgisini ham ifodalagan. Ayollar yig‘isi erkaklar yig‘isidan o‘ziga xos tomonlari bilan farqlangan. Ayollar davra qurib (erkaklardan ajralgan holda) baland ovozda o‘lgan kishiga marsiya aytib yig‘laganlar. Ol-dinlari ayollarning dafn marosimla­rida ko‘kraklariga urib, boshlarini ochib (ayniqsa, eri o‘lgan ayollar boshim ochiq qoldi, degan ma’noda) sochlarini yoyib, dod solib yig‘lashlar uchrab turgan. Lekin hadisu sharifda marhumga bunday yig‘lash ma’qul sanalmaydi. Mar­humning el-yurtga qilgan yaxshi amalla­rini xotirlab, unga Allohdan rahmat tilashga chaqiriladi.
Marhum dafn qilinishidan oldin g‘assol tomonidan yuvib, poklanib kafanlangan. Oldinlari kafan oq bo‘z, doka kabi matolardan bichilgan. Hozirda esa kafanlik uchun, asosan, oq surp ishlatiladi.
Marhum kafanlangandan keyin ol dindan belgilangan muddatda dafn ma rosimiga yig‘ilgan erkamar ishtiroki da janoza namozi o‘qilgan. Janoza na mozi qishloqlarda marhumning hovlisidagi kengroq yerda, shaharlarda esg mahalla mayejidida imom boshchiligidg o‘qilgan. Janoza marhum bilan vidolashish uchun musulmonlarga buyurilgan, marhum haqiga o‘qiladigan namozdir. Janoza namozida qatnashayotganlarning tahorat-li bo‘lishligi va marhumning o‘ng tomo­ni qibla tomonda bo‘lishiga e’tibor qilingan. Janoza o‘qilib bo‘lgach, mar­humning tobutini ko‘tarishni odatda keksa yoshli qariyalar boshlab bergan. Tobutni xonadondan olib chiqib ketishda bu xonadonda.qayta o‘lim bo‘lmasin, degan niyatda uch marta yerga qo‘yib ko‘targanlar va qabristonga olib borib dafn qilganlar.
O‘zbeklarda marhum dafn etilgandan keyin, uni xotirlab bir qancha ehson marosimlari o‘tkazilgan. Marhumning «uchi», «yettisi», «yigirmasi» va «qirqi»ni o‘tkazish yoki ruh (arvoh)larga atab qirqta chiroq qo‘yish kabi e’tiqod va udumlar, aslida, hech qanday ilohiy yoki shar’iy tomoni bo‘lmagan, ular ibtido­iy davrlardagi e’tiqodiy qarashlar va sehrli raqamlar bilan bog‘liq qadimgi xalq qarashlari asosida paydo bo‘lgan.
Marhumlarni xotirlash marosimla­ri ramazon va qurbon hayitlari kunlarida ham o‘tkazilgan. Marhumlarni va ota-bobolar arvohlarini xotirlash tabiatdagi fasllar o‘zgarishi bilan bog‘liq kunlarda, jumladan, birinchi qor yoqqanda («qor yog‘di»), Navro‘zda, laylak kelganda, qovun pishig‘ida, gul ochilganda, daraxtlar(anor, jiyda) gullaganda ham o‘tkazilgan. Motam marosim­lari bilan bog‘liq marosimlar zamon va makonga oil falsafiy tushunchalar bilan koinot va insoniyat o‘rtasidagi, tabiat va odam hayoti o‘rtasidagi muayyan darajadagi bog‘liqlikni bildiradi.
O‘zbek xalqining ijtimoiy va oilaviy sharoitidagi mavjud marosimlarning har birida bir qancha urf-odatlar, irim-sirimlar va rasm-rusmlar mujassamlashgan. Marosim va odatlarning ko‘pchiligi, xalqimizning asrlar davomida amal qilib kelgan milliy qadriyatlaridir. Sovetlar davrida olib borilgan mustamlakachilik va ateistik siyosat natijasida ko‘plab milliy an’anaviy qadriyatlarimiz bilan bog‘liq an’analar va urf-odatlar ta’qib ostiga olinishi ma’lum ma’noda ma’naviy qashshoqlikka sabab bo‘ldi.
O‘zbekiston milliy mustaqillikka erishgach, xalqning qadimgi va azaliy qadriyatlari asta - sekin tiklandi va ularning ko‘plari xalqimizning turmush tarzidan o‘zining munosib o‘rnini topdi. O‘z navbatida, sovetlar davrida kommunistik mafkura ostida olib kirilgan ayrim marosimlar xalq turmushdan chiqib ketdi va qolaversa, yangi qator zamonaviy marosimlar ham kirib keldi.
O‘zbeklarning jamoaviy tiurmushi chuqur tarixiy ildizlariga ega. Bu tartibotning ibtidosi antik davrlarga borib taqaladi. Yozma va arxeologik manbalarda mintaqaning qadimgi shaharlari aholisi orasida jamoalar faoliyat ko‘rsatganligi, faqat turmushdagina emas, balki ishlab chiqarishda ham jamoa asoslari mavjudligi qayd etilgan. O‘rta asrlarda jamoa faqat jamoaviy asoslardagina sug‘orish tizimini tashkil etish va qo‘llab – quvvatlash, binobarin, dehqonchilik bilan shug‘ullanish mumkin bo‘lgan qishloq aholisi uchun ham, shuningdek, shahar aholisi uchun ham o‘zining ilgari ahamiyatini saqlab qolgan edi.
O‘z –o‘zini boshqaruvning tarixan tarkib topgan ushbu tizimi nafaqat birgalikda faoliyat olib borishgina bo‘lmay, ayni vaqtda ijtimoiy hayotni tashkil etish, oila va turmush an’analarini, rasm – rusumlarini xalqimiz turmush – tarzining barcha tizimini saqlash va boyitishdan ham iborat bo‘lgan. Yaqin vaqtlargacha, xududiy qo‘shnichilik jamoasi xalqimizda turli mintaqalarida turlicha nomlar bilan atalgan, chunonchi, “mahalla”, “guzar”, “masjid”, “jamoa”, “elat”. XX asrning 90 – yillarida respublikaning shahar va qishloqlarida xududiy – qo‘shnichilik jamoasi yagona mahalla atamasi bilan yuritiladigan bo‘ldi. Zero, o‘z – o‘zini boshqarishning xalqimiz an’analari va qadriyatlariga juda mos bo‘lgan ushbu usuli – mahallalar tizimi so‘nggi yillarda juda katta nufuzga ega bo‘lib bormoqda.
Hozirgi davrda o‘zbeklar zamonaviy kasb – xunarni egallamoqdalar. Kompyuter va internetdan foydalanish o‘zbeklar hayotiga singib ketdi. Demokratik jarayonlar rivojlanmoqda. Milliy, madaniy qadriyatlarga e’tibor kuchaymoqda.