Qozoq ssr fanlar akademiyasi tarix, arxeologiya va etnografiya instituti. Ch. Ch. Valixonov

t/ha^vnA. ~ /tyl'^'p'i

• 
  -
  казахского народного календаря.
  
  e>$
  —
  ' >/&"fij SKtf-
  Qyljjb'' ~
  & L^-⁹⁴^ b — os IS1
  Q)^U*-*b£
  

• 
  bfy&M
  

Ct^t^L<£s
'&4<*9nL __
_w n/^r>u __
1
Перо.

Знаки Зодиака
862 _
bashorat qilish usuli - qamchi bilan o'ynash, uni ikki barmoq orasida ushlab turish ­... muvozanat.
ilts ⁷ deb ataladi . Bu ham dollar.
: jaurunch va - qo'zichoq yelkasida ⁸ , k u ma ­la kch va dumaloq sharlarni ^{9 ma'lum tarzda tartibga soling} . To'plar soni qirq bitta. Ushbu ikki tur odatda qo'llaniladi ­. To'plar, deyishadi, payg'ambar Doniyor (Danier) ^{10 ishlatilgan} . Birinchisi , otish paytida chiziqlardan hosil bo'lgan chiziqlarni kuzatishga asoslangan . ­Bucksning aytishicha, spatula har doim etti xalqning to'liq taqdirini ko'rsatadi: bu xalqlar shohlarining o'limi, odamlarning o'limi ... va sayohatchilarning taqdiri.
Kuchli - yonmagan yelka pichog'i bilan taxmin qiladiganlar. Bashorat qilish uchun spatula ishlatiladi; qaynatib, ular go'shtni qoldiradilar, lekin tishlar suyakka tegmasligi kerak; olovga tashlanganda, atrofida temir bo'lmasligi kerak. Bitta kumalakchining bashorati va jaurunchining izohi haqida latifa.
Ilts odatda olovga yog'ni tashlab, olovning rangi bilan folbinlik qiladi: agar u yorug'likni yoqsa, bu yaxshi belgini anglatadi ­, quyuq va qizil yaxshi emas. Shu bilan birga, jin ­bakshi [bucks] dan qandaydir ekssentriklikni talab qiladi. U doimo suv ichadi - bir chelak yoki bir og'iz tamaki ¹¹ .
Meteorologik bashorat qiluvchilar deyiladi va s e b h va - ­hisoblagich. Ularning fikricha, ob-havo ham yulduz turkumiga qarab ma'lum burilishlarga ega ­: masalan, ular doimo alfa saratan (aprel) va Jauza (Saraton) yulduz turkumini oladilar; uning birinchi raqami ­oyning birinchi kuniga to'g'ri keladi karacha (oktyabr) va yulduz turkumi ­Kaus ( avgust) ¹² .
Koil u Bai (bu barcha Baksiylarning homiysi), Baganalilik Balakay va ­hozirda Ko'kchetav tumanida Chumen Baksi mashhur bo'ldi . Ko‘kaman va Ir-cho‘ylon uning ruhlari [...] asosiysi – Nadir-Chulak / Rasning ­aytishicha, u [ya’ni. e. Koilubay] per baiga [ya'ni. e. ot poygalari ­] qo‘bizni o‘rnatdi, avval uni joyidan bog‘lashni buyurdi. Olisdagi bayg'aning changi paydo bo'lganda, Qo'ylubay qo'lida qilich bilan o'yinni boshladi va sarn qo'shiq aytdi, birdan ­bayga tomondan dahshatli bo'ron paydo bo'ldi va nihoyat, tartibsizlikda kuchli qizil shamol esdi. chang va zulmat orasida ­birinchi otlar paydo bo'ldi, oldinda - ulkan ildizli saksovul daraxti paydo bo'ldi, ­endi bir uchi bilan, keyin ikkinchi uchi bilan erga tegib, orqasida uzun lassoni sudrab yuribdi. Bu Qo‘biz Qo‘ylubay edi. Shamol va ­bo'ron uning Qo'kaman ruhining kuchi edi. Mukofot olindi.
Tug'ish paytida maydalagich bo'lgan albastidan boqsining birorta ruhi ham Qoylubayning huzurida kuchga ega emas edi; albasti uchun Qoylubay faqat qamchi yoki qalpoq yuborishi kerak edi, darhol [albasti] [jabrlanuvchini] tark etdi. [Qo‘yluboyning] peshonasida ajinlar paydo bo‘lgan ­bir voqea haqida haligacha xalq orasida rivoyat bor ­... Uning ruhining boshi perilardan Nodir Chulak, jinlardan — Qo‘kaman, shaytonlardan — mard Cho‘ylon edi. U o'z ruhini qat'iy tartibda ushlab turdi: ular uchta kurianni tashkil qildilar [ ya'ni . ­e. qoʻshinlar] va uning iltimosiga koʻra ­yaxshi qurollangan otryad tuzishga majbur boʻlgan.
Bu afsonalarning barchasi xalq og'zidan chiqadi.
Bir kuni tushida, odatdagidek, kelajak haqida xabar berib, perining boshlig'i Nodir-Chulak paydo bo'ldi va unga bir necha kundan keyin Albastievlar podshosining o'zi bitta ayol tug'ilishini e'lon qildi. , va u yerga bormaslikni maslahat berib, biz allaqachon ­odamning injiqliklari uchun o'zimizga ruhlar yig'inini tiklaganmiz, deb aytdi. Ertasi kuni ertalab turgan Qo‘ylubay ­suhbat davomida shunday kunlarning birida dahshatli ­tug‘ilish bo‘ladi, deb yuzaki ta’kidladi. Haqiqatan ham, ikki kundan keyin falon bekdan Qo‘ylubaydan yordam so‘rab bir xabarchi paydo bo‘ldi. Hamma qirg‘izlar Qo‘ylubay bor ekan, o‘limdan, tagdirdan (taqdirdan) boshqa barcha baxtsizliklardan himoyalanganiga amin edilar, xabarchi ­esa Qo‘ylubayning kuchidan umidvor bo‘lib, juda quvnoq ko‘rinardi. Bormaslik – hokimiyatni yo‘qotib ­, Albasti kabi arzimas shaytonlarga qarshi kuchsizligini ko‘rsatish ; ­borish — Nodirning iltimos va maslahatlarini hurmat qilmaslik, o‘zingni tavakkal qilmaslik demakdir. Ammo qirg'iz xalqining buyuk turtkisi bo'lgan shuhratparastlik g'alaba qozondi. Qo‘ylubay yo‘lga tushdi, xabarchi oldinga borib ­, kasal uyining yoniga ikki yuz kishini to‘plashni, eshiklarini ochib, uyning tepasida tyunduk qilishni buyurdi. [U bilan birga] Qo'kaman va Cho'ylon qo'mondonligi ostida to'la zirh kiygan ikki ikkinchi kuryan; Nodir uning yonida yo‘q edi: ranjidi, bormadi. Yurtga yaqinlashib, u qo'ltiqni ko'tardi va qilichini ko'tarib, uyga otlandi va g'azab va qo'rquvga to'la ko'zlarini o'tovning chorrahasiga tikdi, qilichini silkitdi, qilich bir narsaga tegdi, jiringlash metall edi ... Qoylubay qichqirdi va ­dahshatli talvasalar bilan azoblangan tubsizlik otlari yiqildi. Og'zidan va quloqlaridan qurigan qora qon oqardi. Ilgari o‘zini-o‘zi tushkunlikka solib yotgan kasal ayol ­hushidan ketdi [...] Qo‘ylubay chanora ­ustida Albastievlar podshohi qora baxmalday qora ot minib, boshdan-oyoq ko‘k temirga burkanganini ko‘rdi [...] ] bir ko‘zi ­keng peshonasining o‘rtasida qimiz qo‘yiladigan piyoladek ulkan, Qo‘ylubayga jahl bilan jilmayib ­: “Sizni hurmat qildik, ko‘p berdik, lekin hech bo‘lmaganda bir marta bering”, dedi va qo‘lida. ulkan qizil bayroqni ushlab turardi - bu uning g'alabasining atributidir. Metall jiringlash uning qobig'ining jiringlashi edi. U Qoylubayni mag'lub etdi.
Odamlar dahshatga tushdi: Qo‘ylubay ­dasht o‘rtasida, o‘tovda o‘lik otday yotibdi; uylarni qandaydir tuman qopladi, dahshatli, g'ayritabiiy shovqin va shovqin odamlarning qalbini bezovta qildi ­. Bu Qoylubaevlarning Kuryan ruhlari va Albastlarning bir ko'zli shohi ^{13 o'rtasidagi dahshatli jang edi} . Qora ot ruh ostida o‘ynab aylanib, o‘z o‘rnida mustahkam turdi. To'satdan uzoqdan dahshatli shamol esdi, dahshatli ­momaqaldiroqli ulkan qora bulut dahshatli tezlik bilan havoga yugurdi va to'satdan uyning ustiga tushdi. Havoni zulmat qopladi, shovqin kuchaydi, halokat yuz berdi, bulut tezda g'arbga qarab ketdi. Bu Nodir Chulak edi. U uy hayvonining baxtsizligiga chiday olmadi. Bor mulozimlari bilan ­, kalta qarag'ay nayzasi bilan - ko'krak sindiruvchi paydo bo'lib, nayzani bir ko'zli shaytonning ko'kragiga botirdi. Albanlar qochib ketishdi. Shundagina bulut tozalandi, Qo‘ylubay o‘rnidan sakrab turdi: “Aynalain (aylanaman), Nodir-Chulak, men sizning qurboningizman!” Qo‘bizni qo‘liga oldi-da, bor ovozi bilan: “Uni tiriklayin tutinglar, oldimga olib kelinglar”, deb qichqirdi. Bemor ham o‘ziga keldi: “Inshoolloh, tauba” (Allohga shukr, meni kechir, Xudoyim!) ¹⁴ . Albastlar butunlay mag'lub bo'ldi, ularning shohi to'ldi
va, bog'lab, Qo'ylubayga taqdim; u xizmatga qabul qilindi, Albasti boshlig'ini tayinladi.
KATTA QIRGIZ-KAISATSK O'RDA AFSONASI VA AFSONASI
Buyuk Oʻrda qirgʻizlari oʻzlarini qadimgi ­moʻgʻul xalqi boʻlgan Uysunlar ^1dan kelib chiqqan boʻlib, Chingizxonning zamondoshi Mayki-bey ²ⁿⁱ oʻzlarining ajdodlari deb hisoblaydilar.
kazaklari xalqining kelib chiqishi va ­ularning uchta kazak qo'shiniga birlashishi haqida juda ­noaniq fikrga ega. Ulardan ba'zilari qirg'izlar Ishim cho'llarida adashib qolgan no'g'aylardan ^{3 kelib chiqqan, deyishadi.} [Boshqalar] ­ularning ota-bobolarida urugʻ ham, qabila ham boʻlmagan ­, uzoq vaqt davomida dasht boʻylab sarson-sargardon boʻlgan, toki ular oʻz xotinlarini baʼzi bir bevafo ­odamlardan Chegen ^{4 oʻgʻirlaganlar, noʻgʻaylar} musulmon boʻlgan, xotinlari kofir boʻlgani uchun qirgʻizlar, deyishadi. odamlar, ularning qorishmasidan kelib chiqqan ... o'zida va dinida ikki unsurning aralashmasini [ko'taradi]. Umuman olganda, aytish kerakki, bu qo'shinning an'analarida Turkiston ta'sirining izlari bor va qirg'izlarning o'zlari ­ularning afsonalariga tayanadilar; o'zbeklar shunday deyishadi, shuning uchun biz Kapalada eshitdik. Mana yana bir an'ana, aftidan ­O'rta Osiyo musulmonlarining diniy ta'siri ostida rivojlangan. Oʻrta Oʻrdaning ajdodi ­oʻrtoq, saxoba [yaʼni. e. Sahoba ­] Muhammad "tanlangan". Payg'ambar, Arxan Gela Jabroilning vahiysiga ko'ra, ­o'zining bu halokatli dunyo hukmronligidan yaqinda ketishini bilib, u erda, Adanda, hurilar bag'rida ­abadiy va abadiy dam olishi uchun do'stlarini chaqirdi. va o'rtoqlariga bu haqda aytib, agar ulardan birontasini xafa qilgan bo'lsa, kechirim so'radi. Hamma yig'lab: "Sen Allohning do'stisan, xafa qilasanmi?" Faqatgina Oksa ⁵ ismli bir sahoba payg'ambar shaharni qamal qilganda, uning orqa qismidan begunoh urganini e'lon qildi. Muhammad haqiqatdan ham xatosini esladi va qasos olish uchun unga orqasini taklif qildi. Abubekr, Umar, Usmon, Ali va boshqa zodagonlar Oqsani o‘zining beparvo niyatidan qaytarishga behuda urinishdi. Oksa hech narsani tinglashni istamadi va odamlarning qarg'ishi bilan u qamchi bilan yaqinlashdi.

Allohning mahbubining belini muqaddas qilib, ­jasadini ochishni so'radi. Payg‘ambarimiz ustki kiyimini yechdilar. Oksaga aynan shu kerak edi: u "tanlangan" ning orqa tomonida Xudoning muhri borligini bilar edi, ­unga yopishtirilgan odam do'zax oloviga kira olmaydi. Okse, kutilgan zarba o'rniga faqat boshini egdi, o'pdi va uzoqlashdi. Lekin u payg'ambarga qilgan noroziligi va ... jamoat la'natiga uchragani uchun, Xudo uni va uning avlodlarini sargardonlikka, barakaga, shu bilan birga, qanoat va farovonlikka hukm qildi. Undan [ya'ni. e. Oxedan] ­keladi ... [Uysunov] va butun xalqning ajdodi.
Ular [haligacha] [Mayka] dan ancha oldin yashagan baʼzi Tobey [Tobe-biy]ni ­Uysunlar Buyuk Oʻrdasining [qozoq] avlodining ajdodi, deb hisoblaydilar. Afsonaga ko'ra, Tobeyning ­to'rtta o'g'li bor edi: Koelder ⁶ , Mekren ⁷ , Mayki va Kogama. Koelderdan katgamlar [katagapi] chiqdi, ular keyinchalik [XV-XVI asrlarda] yangi xalq — oʻzbeklar ([kataganlar —] asosiy urugʻ [oʻzbeklar]) tarkibiga kirdi. ,0t Mekren ... Maykidan - aslida uysunlardan kelib chiqqan. [Koʻgʻam] Qangllarning ajdodi ⁸ , Maykning oʻgʻli Abakning katta xotinidan Baydebek oʻgʻli, ikkinchisidan... va qulidan... Boybek [Baydabek]ning ­toʻngʻich oʻgʻli Sari edi. .. ikkinchisi, Jorkchi, ikkinchi xotinning oʻgʻli, ­qirgʻizchada — auli (avliyo) edi. Jorkchievlardan uchta bola: birinchisidan Alban, - adbanlar ⁹ ; ikkinchisidan Dulat, - dulatlar ¹⁰ va [dan] Suvan - suvans ^p . Merkes-ajdod-bosh... ikki o‘g‘li bor edi: Chumanak va Svamanak ¹² . Adbag [Alban] ikki o'g'li bor edi: Sara va Chebel. Soraning ikki oʻgʻli bor edi: Suarqul va Taubazar [Taubasar]; Chebelning bolalari ... deb atalgan va Maykning bolalari Abak ­¹³ umumiy nomini olgan . Butun qo'shinga berilgan [uisun] nomi ko'pchilik tomonidan qo'llaniladi

Uysunlarning o'zlari [va tashvishlanadilar], lekin afsonada qat'iy ma'noda foydalanishga ruxsat berilmaydi ¹⁴ . Oʻrda haqidagi rivoyatlarda ular [moʻgʻullardan] oldin alohida xalq boʻlganligi, uysunlardan Mayki-biy [Chingis]ni xonlikka saylashda qatnashganligi aytiladi.
Ularni ulashga kelsak [ya'ni. e.Uysunovni [qozoq] xalqi tarkibiga kiritib, ular shunday deydilar: Oltin [oʻrda] va Jagatay [yaʼni. e.Chagʻatoy ulusi ¹⁵ ] [tushgan], ichki ­tartibsizliklar qabilalarning birligini boʻlib yuborgan, ­hokimiyatni ushlab turadigan va jamiyatni oʻylaydigan hech kim yoʻq edi, har bir urugʻ oʻzi haqida oʻylashi kerak edi, keyin xalq Ishim dashtlariga toʻplandi.. .
Keksalarning aytishicha, no‘g‘ay [dasht] ko‘chmanchi tatarlarni yarim o‘troq tatarlardan farqlash uchun ularning umumiy nomi bo‘lgan. No‘g‘aylilar, o‘zbeklar... ularni no‘g‘ay deyishardi.
Darhaqiqat... bir vaqtning o‘zida no‘g‘ay – “it” nomini ko‘chmanchilarga Oltin O‘rdada o‘zbek ¹⁶ va 16-da qabul qilib olgan o‘z birodarlari bergan, degan farazni aytish ajablanarli emas. [Chagʻatoy ulusi] [Tarma-Shirin-]xon davrida ¹⁷ musulmonlar ­va ... qadimgi eʼtiqodlarga va eski urf-odatlarga berilib ketganligi uchun ulusniklar deb atashgan .
Qirg'izlar, naymanlar ^17a va Qrim nogaylari orasida butparastlikning qoldiqlari [...] hali ham [kuchli] edi va vaqt bizdan oldin ularni yo'q qila olmadi. Bu xalqning askar sifatida keyingi tarixiy taqdiriga kelsak ­... rivoyatda shunday deyiladi: [Ishim] Botir Rogo ­(1636) ^{18 dan oldin} barcha qoʻshinlar [birlashgan] va bir ­xon tomonidan boshqarilgan. Uy[quyoshlar] ... Chuy orqasida va xonlar qarorgohi yaqinida [ya'ni. e. Turkiston shahri] ... toʻgʻridan-toʻgʻri ­xonning oʻzi [yaqinida qolish]. [Katagan]xon [Tursun] qoʻl ostida ¹⁹ u bilan birga Toshkentni ham egallab oldilar.
[QOZOQ XALQ POEZIYATI SHAKLLARI HAQIDA]
Sir daryosining narigi tomonidagi qoraqalpoqlarning qarorgohlarida tunash uchun toʻxtadi . ­Misli ko'rilmagan va eshitilmagan mehmon kelgani haqidagi xabar o'q tezligida har tomonga tarqaldi. Baxtli qishloqqa yig‘ilgan son-sanoqsiz qoraqalpoqlar oqshomning boshidan to tong otguncha ajoyib mehmonni tingladilar, oxiri Qo‘shiq charchab uxlab yotibdi. Shovqinli mehmonning minglab hikoyalari, hikoyalari ­, qo‘shiqlari va hikoyalari son-sanoqsiz qoraqalpoqlar xotirasida saqlanib qolgan. Lager chetida Sir daryosi boʻyida uzoqda turgan qirgʻizlar va truxmenlar [turkmanlar] (u paytda barcha mahalliy qabilalar birga sayr qilishardi) tunda yetib kelishdi va faqat ajoyib tovushlarning oxirini eshitdilar [...]
Jir aslida rapsodiya degan ma'noni anglatadi. Jirmoq fe'li qiroatda gapirmoq ma'nosini bildiradi. Hamma dasht jirlari, odatda, qo‘biz jo‘rligida qiroatda kuylanadi. Djirning mavzulari odatda antik davrdagi taniqli xalq ritsarlarining hayoti va faoliyatidir. Shu bilan birga, shuni ­ta'kidlash kerakki, ritsarning hayotidagi voqealar, uning mardlari - bir so'z bilan aytganda, haqiqiy hikoyani tashkil etuvchi hamma narsa ­Zoya haqida hikoya qilinadi, she'rlar esa faqat qahramon qahramoni bo'lgan paytda qo'llaniladi. she'r yoki unda ishtirok etuvchi asosiy shaxslar ­so'zlashi kerak.
Qirg'izlar orasida men yana ikkita jirni bilaman; biri ­Erko'kche - Erkosoy deb ataladi. Unda Uvok oilasidan boʻlgan qahramon Erkoʻkche va uning oʻgʻli Erkosoy 1ning ^kuchli qipchoq qabilasiga qarshi urushda koʻrsatgan jasoratlari tasvirlangan ² . Bu rapsodiya tarixiy ahamiyatga ega emas ­, unda harakat qilgan ritsarlarning ismlari ­bizga mutlaqo noma'lum; shu bilan birga, misralar nihoyatda kuchli ­va jarangdor. Butun rapsodiya uzluksiz ­qiziqishni o'z ichiga oladi va bundan ham diqqatga sazovordir, chunki uning birinchi qismining qahramoni jangda yutqazadi va jarohatlar bilan o'ladi. Keyin uning o‘g‘li Erkosoy qipchoqlardan o‘ch oladi. Ushbu rapsodiya ­qiziqarli bo'lar edi, chunki u ­qadimgi dasht jangchilarining barcha taktikasi va strategiyasini batafsil bayon qiladi.
Mening vaqtimda bu rapsodiyani Cho'lda faqat bir kishi esladi, bu ­Qoyli-Atygaev volostining Ko'kchetav tumanidan bo'lgan qirg'iz - ­Arslonbay. Afsuski, bu qiziqarli rapsodiyani yozishga vaqtim yo'q edi.
Yana bir jir O‘roq-botir deb ataladi. Unda Rossiyaga bostirib kirib, ruslar tomonidan asirga olingan va ­10 yil qamoqda saqlangan, keyin Rossiyada turmushga chiqqan, farzandli bo‘lgan, lekin o‘z hayotini sog‘inib qolgan qorovul O‘rak-botirning sarguzashtlari hikoya qilinadi. ­tug'ilgan ovul, yana jo'nab ketdi dasht o'sha erda qoldi.
Bizda Urakovlar familiyasi bor shekilli. Djir Oʻrak-botirni koʻpchilik qirgʻizlar biladi, lekin parcha-parcha, lekin men bir marta Nur.umbayning ³ -qoʻshiq kitobidan Kichik Oʻrdadagi sheʼrni toʻliq eshitganman ; u tugʻilishidan alchin boʻlgan, lekin deyarli doimo Sulton Axmet Jantyurin ^{4 davrida qipchoqlarning koʻchmanchi lagerlarida yashagan} .
Jiralarda qoʻllanilgan oyatlarning oʻlchovi haqida fikr bildirish uchun shu yerda misol keltiraman. To'qqizta To'xtamishev ­bogatirlari Idige ^{4a ni ushladilar} va Ken-Djanbay unga aytadi:
Ai Ed1ge sen eish ^ay sana.
K, aytip Edy et san.
Ecses! bshk boz horde Ezkeish salem ber sana.
EpiHi qo'ng'iz Sara Aya^
Er Sartsytyn ini qadr-qimmati;
Jauryndars zhatstals,
Tuime bauy tarpaly,
Al podshoh Kic susche Ton berdi ! ki sana.
Kek ala zhorga at MiHin,
Ken dabylpaz b&ylanyp,
Tutam bauy som oltin A^ suvdar dus beredi -
Kel ainala chuy sana! ⁵ va boshqalar.

JII /
^