Qo‘shma gaplarning qurilishi Bajardi: Xosilova Dinora Qo‘shma gaplar Reja: Qo‘shma gap turlari Qo‘shma gaplar qurilishi

Qo‘shma gaplarning qurilishi
Bajardi:Xosilova Dinora
Qo‘shma gaplar
Reja:
Qo‘shma gap turlari
Qo‘shma gaplar
qurilishi
Ikki va undan ortiq sodda gaplarning (yoki komponentlarning) mazmun va grammatik munosabatidan tashkil topgan, bir butun birlashtiruvchi, yakunlovchi intonatsiyaga ega bolgan sintaktik qurilmalar qo‘shma gap deyiladi.
Qoshma gap tarkibi qanchalik yoyiq – murakkab bo’lmasin, unda komponentlarning tugallanganligini ko’rsatadigan yakunlovchi intonatsiya mavjud bo’ladi:Masalan: Urug’ yer ostida yotsa, hech kim u bilan qiziqmay-dі, u qachon tuproqni yorib, yerni zumrad kabi bezasa, uning nima ekan-ligi ma'lum boladi, songra, parvarish qilib, uni ostiradilar. ("K.D.")
Qoshma gap sodda gap bilan tashqi gaplik shakli, ichki kommunikativ vazifa ifodalash, tugallangan intonatsiyaga egaligi kabi umumlashtiruvchi xususiyatlarga ega bolishiga qaramay, unda quyidagi farqlovchi belgilar ham mavjud:
1. Shakliy belgi. Qoshma gap birdan ortiq predikativ qoshilmalar-dan (sodda gaplardan) tuziladi. Sodda gapda bitta grammatik markaz mavjud u bitta predikativ qoshilmadan tashkil topadi. Masalan, Qarasam, qaramaysan, qaramasam, qaraysan gapi tortta predikativ markaz borligidan, murakkab qoshma gap hisoblanadi. Cho‘llar chaman sochdilar, tashlab anduhlarini, Jaranglatib ochdilar Oltin sandiqlarini (T.T.) gapi bitta predikativ markaz borligidan, sodda gap hisoblanadi.
2. Qoshma gapning ifoda materali sodda gaplar: sodda gapning ifoda materiali gap bolaklaridir. Masalan, Toy hozir Saidaning ostida ham yorg‘alab borar, lekin bundan endi foyda yoq, chunki tortayotgan azobi zarracha ham kamaymas edi. (A.Q.) gapi uch komponentdan uch gapdan; Quyosh olamni isitadi (O.) gapi esa uch komponent uchta bolakdan tashkil topgan.
3. Mazmuniy belgi. Qo‘shma gapda birdan ortiq voqelik hukm, xabar ifodalanadi, ya'ni qo‘shma gapning mazmuni murakkab boladi. Sodda gapda bitta voqelik ifodalanadi yoki bir sub'yektning belgi xususiyatlariga doir hukm beriladi. Masalan, Mirzacho‘lni cho‘l demangiz, yam-yashildir hammayoq (qo‘shiqdan). Mirzacho‘lning yam-yashil bog‘ va dalalarini aylandik gaplarining birinchisida, qopshma gap bo‘lganligidan, ikkita voqelik; ikkinchisida, sodda gap bolganligidan, bitga voqelik ifodalangan.
4. Qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplar. 1) o‘zida ega va kesim munosabatini aks ettirishi; 2) nisbiy tugallangan fikr ifodalanishi; 3) intonatsiya jihatidan yarim mustaqillikka egaligi bilan gap hisoblansa-da, ular alohida olingan sodda gaplarday mustaqil emas, ular qoshma gap doirasida boshqa gaplar bilan boglangan holda harakat qiladi. Bunda bir gap mazmunining aniqlashishi boshqa gapdagi voqelikning yuzaga kelishini taqozo qiladi. Demak qoshma gap tarkibidagi sodda gaplarning mazmun va grammatik hamda intonatsion xususiyatlarini shu butunlikning umumiy mazmuni belgilaydi. Masalan, Paxta ochildi. Terim bosh-lanadi (ikkita alohida, mustaqil sodda gap);