Qo‘shiq tanlash va uni o‘rgatish tamoyillari

Xalq poetik va musiqa san’atining boshlanishi Avesto davriga borib taqaladi. Xalq she’riyati va musiqa san’ati dastlab sinkretik holatda bo‘lgani to‘g‘risida Avesto kitobida, O‘rta Osiyo xalqlarining urf-odatlari, turli marosimlarining arxaik elementlari guvohlik beradi. Qahramonlik afsonalari, epik qo‘shiqlar, O‘rta Osiyo xalqlarining o‘z mustaqilliklari uchun olib borgan kurashini aks etgan. (Shiroq, Rustam doston qo‘shiqlari)

Xudolarga sig‘inish bilan bog‘liq bo‘lgan turli xil marosimlarda ham qo‘shiq aytilgan. Bu haqda Avestoda bayon qilingan gimnlar-madhiya (yalit) laming o‘zi regitativ tarzida ijro etilgan madhiyalar jamoa bo‘lib aytish mumkin bo‘lgan band va takrorlanuvchi naqoratli yarim nasriy vaznli rivoyatlardan iborat bo‘lgan. Bu marosimlar muqaddas olov atrofida qo‘shiq aytish va raqsga tushish bilan o‘tkazilgan.

Xalqning bayram marosimlari, mehnat marosimlari bo‘lib, ularda musiqa diamrox bo‘lgan. O‘rta asr olimlari musiqaning va olam tuzilishi bilan tabiatdagi o‘lish va tirilish haqidagi afsonaviy hodisalar bilan bog‘lashga bo‘lgan intilishlarini ham ko‘rsatib o‘tganlar. Antik davri era oldi IV-III eradan oldingi IV va eramizning Sh asrigacha, madaniyatida sof mahalliy xususiyatlar mavjudligi musiqaga oid risolalarda va turli topilmalarda aks ettirilgan.
Eramizning IV asridan boshlab turklar va Sharqiy Eron xalqlarining qo‘shilib yashash jarayoni boshlandi. Bu IV- Vlasrlarda madaniyat va san’at turlarining, jumladan musiqaning yuqori darajada rivojlanganini ko‘ramiz. O‘rta Osiyo yirik sozandasi va xonandasi, o‘nlab kuylar ijod qori Barbod, qadimiy “Kitobi Qurqo‘t” o‘sha davr eposini shakllanishiga ta’sir ko‘rsatdi.
Xalq ijodi va og‘zaki an’anadan professional asarlar tug‘ilishi uchun asos bo‘lib xizmat qildi. Ashulalardagi “Turi Avji” atamasi o‘sha davrdan boshlangan bo‘lishi ham ehtimoldan holi emas.
Arablar hukmronligi (VII-VIII) boshlangan davrda mahalliy musiqa an’analari aniq bo‘lib qoldi. Xalq ijodi va kasbiy musiqa shakli vujudga keldi.
7
Islom dini kirib kelishi musiqiy rivojlanishni o‘zgacha yo‘nalishga olib keldi. “Qo‘shiqlar kitobi” juda ko‘p O‘rta Osiyo kuylaridan arablar foydalangan. Masalan, Musajiq nomi bilan mashhur arab qo‘shiqchisi O‘rta Osiyoda bo‘lib turli kuy va qo‘shiqlami tanlab olib ular zaminida qo‘shiqlar ijro tizimini yaratdi, Ibn Muxriz esa birinchi bo‘lib O‘rta Osiyo qo‘shiqlarini o‘rgangan holda arab baytlarini ijro eta boshladi. A1 Farobiy turli xil cholg‘ular va qo‘shiq turlari borligi haqida va ularning mahalliy musiqaga ahamiyati katta ekanligi haqida guvohlik beradi
Somoniylar davrida madhiya xarakterdagi musiqali sheTiy asarlar bilan bir qatorda ilg‘or ijtimoiy qarashlar va kayfiyatlami ifodalovchi qo‘shiqlar ham ijod qilinar edi.
O‘rta Osiyo Temur hokimiyati ostiga birlashtirilishi bilan XIV asrdan madaniyat va san'atda yangi yuksalishi boshlandi. Temur va temuriylar davrida saroydagi hashamatli tantanalar musiqa sadolari ostida o‘tkazilgan. Xushovoz hofizlar va shirin ovoz sozandalar esa fors namunalari, arab ohanglari, turkiy an'analar, mo‘g‘il ovozlari, xitoyliklar (ashula aytish) qonunlari va oltoyliklar o‘lchovlari asosida kuy chalib qo‘shiq aytar edilar”.