Qoraqolpoq davlat universiteti chet tillari fakulteti

QORAQOLPOQ DAVLAT UNIVERSITETI CHET TILLARI FAKULTETI

OTEMURATOVA NILUFARNING OZBEK TILIDAN MUSTAQIL ISHI

MATN TURLARI VA TARKIBI

REJA;

• Matn turlari
• Matnni qisqartirish yollari
• Matnni kengaytirish yollari
• Matn tuzish.

Matn turlari

MATN voqelik haqida ma’lumot beradigan bir yoki bir necha sintaktik birliklardan tashkil topgan nutqiy butunlik matn hisoblanadi.

Matn og’zaki yoki yozma nutqqa xos bo’lishidan qa’tiy nazar , ikki xil ko’rinishda bo’ladi; dialogic va monologik.

Dialogik matn ikki va undan ortiq suhbatdoshning turlicha mazmunda fikr axborot almashinuvidan iborat.Ikki kishi orasidagi dialogic nutq savol javob, xabar-e’tiroz kabi mazmunlarda bolib, fikr xususidagi tasdiq yoki inkorni, ziddiyat yoki munozarani ifodalaydi. Ko’p kishilik mavzusi savol-javobdan iborat bo’lmay, o’rtaga tashlangan savol , taklif, davit, biror xabar, dalillar bilan xulosalanadi.

• Dialogik matn tarkibida so’roq olmoshlari, muomila odobiga oid so’z va iboralar, yuklamalar, undovlar, kirish so’zlar keng qollaniladi. Bunday matndagi gaplar, asosan, sodda gaplardan tashkil topadi, soda gaplarning bir tarkibli turlari , so’z gaplar faol ishlatiladi. Dialogik matn so’zlashuv uslubi va badiiy uslubga xosdir.
• TAVSIFIY(monologik) matn so’zlovchi yoki yozuvchi tomonidan bayon etilgan voqea-hodisa, narsa yoki shaxs tasviri, tavsifi yoxud xabar, ma’lumot bayondir. Maqola , insho ham tavsifiy matnning bir turi sanaladi. Ma’lum voqea hodisalarga, narsa va shaxslarga oid fikr mulohaza bildirish, ularni badiiy – tasviriy vositalar yoki dalillar bilan ta’riflash tavsifiy matnga xos xususiyatlardandir.Shuning uchun bunday matnni qisqartirish quyidagi yo’llar bilan amalga oshiriladi ;
• -matnning asosiy fikrini ifodalovchi gaplarni ajrata olish ;
• -gaplarni uyshiq va ajratilgan bo’laklarini, kiritma va ilova qurilmalarini qisqartirish;

• -birikmalarni ma’nodosh so’zlarga, soda yoyiq gaplarni yig’iq gaplarga, qoshma gaplarni soda gaplarga, ko’chirma gaplarni o’zlashtirma gaplarga aylantirish;
• -matnning qo’shimcha fikr ifodalovchi gaplarini, sintaktik parallellar va takrorlarini qisqartirish;