Qoraqolpog’iston turistik mintaqasi

Aranlar
Aranlar-qadimgi kasplik qurilishlar.  Qoraqalpog‘iston o‘zining ajoyib yodgorliklari bilan dunyoni lol qoldirgan. Chet elliklarni lol qoldirgan yodgorliklar Usturtda joylashgan. Usturt bu Markaziy Osiyoning Orol buyi bilan Kaspiy oralig‘ida joylashgan. U joylarda dexqonchilik bilan shug‘ullanish mumkin emas. Shunday ekologik tabiyatga ega bo‘lishiga qaramasdan Ustyurtda qadimgi tosh davrlaridan boshlab yigirmanchi asrning boshlarigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladigan yodgorliklarni uchratish mumkin.
Mana Ustirtdagi shunday yodgorliklarning biri bu aranlar. Ular haqida eng birinchi malumotlar elliginchi yillarning boshlarida ma’lim bo‘ldi. 1952-yili Ustyurtda tadqiqot ishlarini olib borgan professor S.P.Tolstov samolyotda uchib yurib Erburin qa’la yonida tushunarsiz katta qurilishga ko‘zi tushadi. Dastlab unda bu o‘rta asrlarda yog‘in-qor suvini yig‘ishga qo‘llanilgan degan tasurot o‘yg‘otadi. Shuning uchun bu yodgorlik yigirma yil davomida olimlar nazaridan chetda qolib ketgan.
1972- yili qaraqalpoq arxeologlari Usturtda arxeologik tadqiqot ishlarini olib borishi bilan aranlar tadqiqot obektiga aylanadi. Natijada aranlar faqat Erburin qa’lasi yonida emas, balki Orol bo‘yidan boshlab Kaspiy dengizigacha yuz kilometrlab joylarda joylashganligi ma’lum bo‘ladi.
Bunday aranlarning bir yoki ikki kishi tarafidan qurilishi mumkin emas. Sababi ularni tiklashda katta kuch, qurilish materiallari talab etiladi. Demak bunday qurilishlarni solishda va ulardan amaliy foydalanishda ma’lum bir qavm a’zolari, qishloq odamlari, hattoki ular davlat hukmdorlari tarafidan qurilgan. Albatda ovlarni aranlarda qamab ovlash yil davomida bo‘lmagan, balki ma’lum mavsumlarda tashkillashtirilgan. Shunday yilning mavsumlarida tashkillashtirilgan Ustyurtdagi qurilishlar yordamida ov qilishga XVII-XIX asrlardagi Xiva xonlari qatnashganligi ma’lum.
Shu joyda “aran” so‘zining etimologiyasi haqida to‘xtaladigan bo‘lsak. “Aran” so‘zi eski forsi va turk tillariga oid atama bo‘lib hisoblanadi. Olim A.Gafurovning aniqlashicha, “aran” so‘zi forsi tilida “chig‘anoq” ma’nosini anglatadi. Maxmud Qashg‘ariyning lug‘atida “aran” turk tilida “mol xona ” (ot xona) degan ma’noni bildirgan. Olim V.V. Radlov “aran” so‘zining etimologiyasini “yovvoyi xayvonlarning yo‘liga qo‘yiladigan uchqur yog‘och” deb aniqlagan. Shunday qilib “aran” qadim davrlarda paydo bo‘lgan turk so‘zi bo‘lib, ichidagi chuqurlarda uchqur qoziqlar qoyilgan, bosh bo‘lagi sariq joydagi sadag‘i shaklida, yovvoyi hayvonlarni qamab olish uchun qurilgan qora- qurilish bo‘lib hisoblanadi.