Qoraqalpoq rassomlaring ijodiy ishlarida natyurmort janri ifodalanishi

“QORAQALPOQ RASSOMLARING IJODIY ISHLARIDA NATYURMORT JANRI IFODALANISHI”
Annotatsiya: Mazkur maqolada tasviriy san'atdagi natyurmort janri, natyurmortning xarakterli xususiyati, natyurmortning turli millat va elatlarning turmush tarzi haqida ma`lumotlar berishi, rang tasvirda natyurmort mavzusining tahliliy qismi, tasviriy san'atning janrlari haqida batafsil bayon etilgan.
Kalit so'zlar: tasviriy san'at, natyurmort janri, rangtasvir, haykaltaroshlik, grafika, illyuzionizm.
Tasviriy sanʼat — rangtasvir, haykaltaroshlik, grafikani oʻzida mujassam etgan tasviriy sanʼat turi; voqelikni vizual tasvirlarda oson idrok qilinadigan fazoviy shakllarida aks ettiradi. Tasviriy sanʼat turlari oʻz xususiyatlariga koʻra real borliqning obʼyektiv tuygʻusini – oʻlchami, rangi, makonini, shuningdek, obʼyektning moddiy shakli va nurli muhitni, hissiyotdan harakatlanuvchi harakat va oʻzgarish hissini yaratadi. tasvirning illyuzionizmga xosligi. almashtirish mumkin.
Tasviriy san’at ko‘rinib turgan narsalarni tasvirlabgina qolmay, balki voqealarning zamon taraqqiyoti, uning qismi, erkin hikoyalanishi, dinamik harakatlarini aks ettirish orqali dunyoning g‘oyaviy o‘zlashtirish imkoniyatlarini kengaytirHar bir xalqning, qavmning birinchi kun ko`rishi uy-joydan boshlanadi.
Shuning uchun ham eng dastlabki qoraqalpoqning uyi qanday bo`lgan? – degan savol tug`iladi. Bu savolga javob berish uchun eng dastlab “Turkiy qavmlarining uylari qanday bo`lgan? Qoraqalpoq xalqi aloxida bo`linib ketgandan so`ng uy-joylarida qanday o`zgarishlar uchraydi”- degan savollar paydo bo`ladi. Sababi har qanday xalqlardagi tur, til va hunar o`zgachaliklari keyin paydo bo`lgan. Masalan “qora uy” yasash dasturi hozirgi qozoq, qirg`iz, turkman xalqlarida ham bor. Lekin hammasi ham bir xil emas. Qoraqalpoqlarning “oq o`tovi” o`zgachaligi bilan sezilib turadi. Qora uyning aslida turkiy-mangol xalqlariga xos bo`lgani uchun unga qarab qaysi xalqqa tegishli ekanligini sezsa bo`ladi.
Asosan qoraqalpoqlar ro’zg’or uchun zarur buyumlarni tayyorlash bilan shug’ullanishgan. Ehtiyojdan ortganlari esa bozorga chiqarilar edi. O’tovlarni o’rash uchun matolar to’qiganlar, tuya junidan oddiy guldor namatlar bosar edilar. Yog’ochdan turli xil buyumlar – aravalar, qayiqlar yasar edilar. Teri oshlash usullarini bilganlar egar-jabduq, yugan yasar, bo’yra va bordonlar to’qir edilar.
Qoraqalpoqlarning xalq amaliy san’ati – o’tovlar uchun o’ymakor eshiklar va boshqa ro’zg’or buyumlari yasash, gilam to’qish, kashtachilik, zargarlik san’ati
yuqori darajada rivojlandi.
Hunarmandchilik qoraqalpoqlarning an’anaviy mashg‘uloti bo‘lib, kompleks xo‘jaligida muhim ahamiyat kasb etgan. Xususan, qishloq xo‘jaligi qurollari, suv ko‘tarish moslamalari (chig‘ir), transport vositalari (arava, qayiq), aholini esa kiyim-kechak , uy-joy (o‘tov), xo‘jalik predmetlari bilan ta’minlab turgan.XX asr boshida sanoatning rivojlanishi va savdoning taraqqiy etishi, sanoat ishlab chiqarish shaklining hukmronligiga qaramay Qoraqalpog‘istonda ichki bozor talabini hunarmandchilik va uy-ro‘zg‘or kasb-korligi qondirgan edi.Hunarmandlar – temirchilar, duradgorlar, tikuvchilar bir yarim ming kishini tashkil etgan, shunga qaramay, asosiy hunarmandchilik mahsulotlaridan tashqari, ular har doim buyurtma asosida va qishloq xo‘jaligi bilan aloqani uzmagan holda ishlashardi. Masalan: temirchilar haqida quyidagilar aytilgan: “Qishda to‘rt oy ishlab, qolgan oylar qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanishgan. Faqatgina buyurtma asosida ishlashadi. Uzoqdagi buyurtmachilar ish haqini pul bilan, yaqinlari esa – natura shaklida (bug‘doy yoki ish bilan) to‘lashardi.”3 duradgor haqida: “Mahalliy duradgorlar, darvoza, eshiklar, chig‘irlar, o‘tovlarning asosini mahalliy qurilishlarning asosini aravalar, qayiqlar yasaydilar. Xom-ashyo ko‘pgina hollarda buyurtmachining o‘zidan, shunday qilib, qoraqalpoqlarda hunarmandchilikning rivojlanish darajasi, tarixiy ma’lumotlarga qaraganda, inqilobiy davrdan oldin, ancha past bo‘lgan. Tabiiyki, qoraqalpoqlarda xo‘jalikning ekstensiv shakllari, iqtisodiy hayotning qoloqligidan, shahar markazlarining sust rivojlanishidan va patriarxal feodal munosabatlar hukmronligidan hunarmandchilik Xivaning katta shaharlari Xiva, Urganchga nisbatan ancha sust rivojlangan.
O'quvchilar natyurmortni o‘rganish, mustaqil ishlash jarayonida tabiat ne’matlari, ularning go‘zalligi va qadri haqida fikr yuritishni o‘rganadilar. Tasviriy sanʼat turlari va janrlari koʻpayib, realistik janrlar (portret, manzara, natyurmort, maishiy janr) ustunlik qila boshladi. Uyg'onish davri dekorativ xususiyatlarning kuchayishi bilan ajralib turdi, tasviriy san'atga xos bo'lgan nisbatlar, chiziqlar, ranglar va teksturalarning o'rnini bosuvchi yorqin shakllar va ranglar o'yinlari. Tasviriy sanʼat inson mehnati, eʼtiqod va diniy eʼtiqodlar asosida vujudga kelgan va rivojlangan. O‘zbekiston tasviriy san’ati jahon hamjamiyatida kechayotgan jarayonlar bilan hamnafas bo‘lib, har bir ijodkor o‘z qarashlarini, kechinmalarini yangicha uslub va shakllarda ifodalashga intilishi bilan ajralib turadi. Xulosa qilib aytganda, tasviriy san’at xalq hayotini, ijodkor tuyg‘ularini yoritishga qaratilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati:
1. Mambetov K. “ Qaraqalpaqlardin` etnografiyaliq tariyxi “ Nokis “QARAQALPAQSTAN” 1995
2. O`temisov A. “qaraqalpaqlardin` oner ka`spleri”Nokis “QARAQALPAQSTAN” 1991
3. Esbergenov X. Karakalpaklardan geypara dastupleri xakkinda. Nukus, 1974
4. Allamuratov A. Karakalpakstan iskusstvosinin tarixiynan. Nukus, 1978