Qoraqalpoq davlat universiteti

II. Nazariy ma’lumot

Hozirgi ma’muriy-boshqaruv faoliyatida ko‘plab xat turlaridan foydalaniladi. Ular bir-birlaridan o‘z xarakteri, mazmuni, qo‘llanish doirasi bilan farq qiladi. Eng avvalo, ular tuzilishiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: 1) ichki xatlar, 2) tashqi xatlar.

Xizmat yozishmalari tashkilotning faoliyati davomida boshqa fuqaro va tashkilotlar bilan aloqasini yo‘lga qoyish uchun ishlatiladigan xatlardir. Xizmat xatlari o‘z xususyati va mazmuniga ko‘ra bir necha turlarga bo‘linadi. Aloqa xati, kafolat xati, og’ohlantish xati, ilova xati, tushuntirish xati, da’vo xati, eslatish xati, so‘rov xati,tabrik xati, taklif xati, ultimatum, bayonot kabi xatlar shular jumlasidandir.
Rasmiy xatlar korxona, tashkilot zimmasidagi vazifalarni amalga oshirishda muhim o‘ringa ega bo‘lib uni tayyorlash bir muncha qiyinchiliklarga ega. Bu murakkabliklar avvalo barcha rasmiy xatlarning rasmiy til uslubida bo‘lishi bilan bog’liq.
Rasmiy xatlarni tayyorlash va rasmiylashtirish eng avvalo davlat tilining barcha me’yoriy qonun-qoidalarini bilishlikni talab qiladi. Har bir rahbar, boshqaruv muassasalarining xodimlari, umuman olganda esa, faoliyati ish qog’ozlari bilan bog’liq har bir xodim o‘zbek tilining imlo qoidalarini, tinish belgilarini, uslubiy talablarini bilishi zarur. Busiz aniq, lo‘nda va mantiqli hujjat tayyorlab bo‘lmaydi. Qisqasi, xatlarni o‘zbek tilining o‘z imkoniyatidan kelib chiqib tashkillashtirish kerak.
Rasmiy xat tilida ot turkumiga oid so‘zlar ko‘p qo‘llanadi. Hatto, fe’l bilan ifodalanuvchi harakat va holatlar ifodasi uchun ham otga yaqin so‘z shakllari tanlanadi, fe’lning harakat nomi shaklidan keng foydalaniladi. Masalan: “…bayramga tayyorgarlikning borishi haqida …”, “qarorning bajarilishi”, “…maqsadida amaliy yordam berishingizni so‘rayman.”, “…darsliklar bilan ta’minlash maqsadida…”, “…yuborish uchun…” va hakazo.
Fe’l shakllarining qo‘llanishida ham bir muncha o‘ziga xosliklar bor. Chunonchi, majhullik nisbatidagi 3-shaxs buyruq-istak maylidagi yoki o‘tgah zamon va hozirgi –kelasi zamondagi so‘zlarning ishlatilishi ko‘proq uchraydi: topshirilsin, qo‘llanilsin, amalga oshorilsin, tayinlansin, tasdiqlansin, bo‘shatilsin, qaror qilindi, tayinlandi, eshitildi, ta’kidlandi, ko‘rsatib o‘tildi, ogohlantirildi kabi.
Xatlarda gap qurilishi odatda tayyor qoliplardan keng foydalaniladi. Masalan, “Sizga …ni ma’lum qilamiz”, “… haqiqatdan ham yashaydi”, “bajarish maqsadida”, “…ga asosan buyuraman”, “…ga kafolat beramiz”, “…ni ko‘rib chiqib amaliy yordam berishingiz topshiriladi” kabi.
Bu kabi tayyor sintaktik qoliplardan foydalanish xatlarni tayyorlash jarayonini va ularning mazmunini tegishli shaxs idrokiga tezroq singishini ta’minlaydi. Xatlarning axborot sig’imini kuchaytirish maqsadida, fikrni teran, aniq, lo‘nda bo‘lishi muhimdir. Shuning uchun xat tilining ortiqcha so‘z va iboralardan tozalash, turli qaytariqlardan holi bo‘lishi maqsadga mos keladi. Hatto ba’zi umum ma’noga ega bo‘lgan shartli qisqartmalardan foydalanish mumkin. Masalan: professor – prof., kilometr –km, sh.k. –shu kabi, va h-- va hakazo, vazifasini bajaruvchi – v.b. ba boshqalar.
1-mashq. Ish yuritish hujjatlarining ro‘yxatini tuzing va uni klaster usulida tasnif qiling.

▲2- tоpshiriq.Ish yuritishda ilgari qo‘llangan quyidagi so‘zlarning hozirgi tilimizdan ma’nodoshlarini toping va ular ishtirokida gaplar tuzing.

Munshaot, yorliq, patta, noma, chopar, munshiy, farmoni oliy, mirzaboshi, devonbegi

2-mashq. Quyidagi so‘z birikmalari ishtirokida gaplar tuzing, so‘ngra ularni rasmiy yoki shaxsiy munosabatni ifodalashiga ko‘ra guruhlang, ular o‘rtasidagi farqni izohlang.

O‘qishga kirmoq, vazifasidan ozod etilmoq, salom yetkazmoq, belgilangan jadvalga muvofiq, ko‘nglini ko‘tarmoq, ko‘rishganimizda aytib bermoq, zimmasiga yuklamoq, vaqt topolmaslik, o‘qituvchi bo‘lib ishlamoq, harorat pasayishi oqibatida, xushxabar eshitgandan keyin.

Biliboling.