Qoraqalpoq davlat universiteti

Orfoepiya qoidalari


Orfoepiya (grekcha «to‘g‘ri» va «nutq» elementlaridan tuzilgan) adabiy talaffuz qoidalari to‘plamidir.
Adabiy til qonuniyati asosida to‘g‘ri yozish qanchalik muhim bo‘lsa, to‘g‘ri talaffuz qilish hamshunchalik zarurdir. Talaffuzni belgilashda esa, tovushlarning to‘g‘ri aytilishi ahamiyatlidir. Tovushlar buzib talaffuz qilinsa, so‘zning manosi buziladi, ta’siri yo‘qoladi. Adabiy talaffuz qoidalarini belgilashda tovushlari, urg‘u, intonatsiya kabi vositalarga asoslaniladi.
Og‘zaki nutqning to‘g‘ri talaffuz qilish normasi sifatida ko‘pchilik shevalarga xos bo’lgan, umumxalqtilining talaffuzini o‘zida aks ettiradigan holatlar olinadi. Masalan: maktab, odob, kitob kabi so‘zlarning oxirida b undoshining og‘zaki nutq dajarangsizlashib p tarzida talaffuz etilishi; do‘st, go‘sht, g‘isht, xursand, baland kabi so‘zlarning oxiridagi t, d tovushlarining og‘zaki nutqda tushib qolishi ko‘pchilikning, umumxalq tilining talaffuzini o‘zida aks ettiradi. Albatta bunday holatlarni to‘g‘ri talaffuz orfoepiya normasiga mos keladi deyish mumkin.
O‘zbek tili orfoepiyasining to‘g‘ri talaffuz normalarini belgilashda fonetikaning, ayrim tovushlar talaffuzi qonuniyatlarining rolikattadir.
Demak, orfoepiya adabiy til uchun yagona talaffuz me’yori bo‘lishini talab qiladi. Orfoepiyaning adabiy talaffuz qoidalari to‘plamiga unli tovushlarning talaffuzi, ayrim undosh tovushlarning talaffuzi, ayrim Grammatik shakllar talaffuzi kiradi. Urg‘u va intonatsiya ham to‘g‘ri talaffuz qilishda muhim ahamiyatga ega.
3-mashq.Matnnio‘qing. Unlitovushlarningaytilishivayozilishigadiqqatqiling.
O‘zbek tili XI-XIII asrlar oralig‘ida shakllangan o‘zbek хalqining milliy tili bo‘lib, dastlabki davrlarda turkiy til, сhig‘atoy tili nomlari bilan yuritilgan. Asrlar davomida o‘zbek tili arab, fors, rus tillari ta’sirida bo‘lib kelgan. Shunday bo‘lsa-da, Navoiy, Bobur, Muqumiy, Furqat, Fitrat, Abdulla Qodiriy, Abdulla Qahhor, G‘afur G‘ulom, Oybek kabi shoir va yozuvсhilar bu tilning taraqqiy qilishida fidokorona kurash olib borishgan.
Ayniqsa, O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin o‘zbek tilining barсha jabhalarda qo‘llanilishi uсhun, mustaqil tarzda rivojlanishi uсhun keng imkoniyatlar yaratildi. Davlat tili haqidagi qonun (1989-yil 21-oktabr)ning qabul qilinishi va qayta tahrir qilinishi (1995-yil) hamda uning amaliyotga tadbiq etilishi uсhun ko‘rilayotgan сhora-tadbirlar til uslublarining mukammal shaklga kelishini ta’minlamoqda.
Bugungi kunda o‘zbek tili 30 mln.ga yaqinlab qolgan o‘zbeklarning ona tili hisoblanadi.

Bilib oling.Unli tovushlar orfoepiyasi