Qoraqalpog’iston davlat universiteti

 

    grammatikalik ozgeshelikleri 

 

 

 

      3.  Frazeologik sinonimler. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   

---

   Sinonimler. Sózlik quramda seslik dúzilisi boyınsha hár qıylı, biraq mánileri 

bir-birine jaqın sózler toparı da belgili orındı iyeleydi. Máselen, sulıw-shıraylı-

gózzal-kórkem, kúshli-qarıwlı-quwatlı-mıqlı hám t.b. Bunday mánileri 

boyınsha bir-birine jaqın, al seslik dúzilisi boyınsha hár qıylı sózler sinonimler 

dep ataladı.  

     Olar bir sózdi qayta-qayta tákirarlamaw, pikirdi kórkem etip bildiriw ushın  

qollanıladı. Sinonimler tildiń baylıǵın kórsetetuǵın belgilerdiń biri.  

Qaraqalpaq tilindegi sózlerdiń sinonimleri oǵada kóp. Máselen, mákan- 

qonıs-orın-jay, baha-nırq-qun, aspan-hawa-kók, qorlıq-azap-aqıret. 

Sinonim sózler mánileri boyınsha bir-birine qansha jaqın bolǵanı menen 

olardıń  ózine  tán  ózgesheligi  boladı.  Sinonim  sózlerdiń  birin-ekinshisiniń 

ornına qálegen waqıtta almastırıp qollanıwǵa bolmaydı. Máselen, sulıw-gózzal 

sinonimlerin alıp qarayıq. Sulıw qız, gózzal qız degende, olar bir-biriniń ornına 

qollanıla aladı, al sulıw jay dep aytamızda, gózzal jay dep aytıwǵa bolmaydı. 

   Sózlik quramda

ǵı mániles  sózler ayırım-ayırım toparlardı quraydı. Máselen,  

jılwa-naz-qılıq sózleri bir topardı, tez-jıldam-dárrúw-dárhal sózleri ekinshi  

topardı, eski-góne sózleri úshinshi topardı hám t.b. Sinonimlerdiń bunday  

mániles toparları sinonimlik qatarlar dep ataladı. Sinonimlik qatardaǵı  

sózlerdiń sanı eń kem degende ekew boladı. Qaraqalpaq tilindegi sinonimlik  

qatarda

ǵı sózlerdiń sanı bir neshe sózlerge shekem jetedi. 

      

      

     Sinonimlik qatarda

ǵı bir sóz basqalarına qaraǵanda sózler menen kóbirek  

qollanılıp, ózi menen mániles sózlerdiń ornın kópshilik jaǵdayda almastıra  

aladı.   

      Bunday sózdi tirek sóz dep ataydı. Máselen, kúsh-quwat-

ǵayrat  

 

degen mániles sózler ishinde kúsh sózi tirek sóz boladı. 

---

 

 Sinonimler sózligin dúzgende usı tirek sózi esapqa alınıp, ol sinonimlik  

 

qatarda birinshi bolıp turadı. Sinonimlik qatarlar tek bir sóz shaqabınıń  

 

ishinde 

ǵana payda boladı. Mániles sózlerdiń birewi atlıq, ekinshisi kelbetlik,  

úshinshisi almasıq yamasa feyil bolıwı múmkin emes. 

 

    Sinonim  degende  kópshilik   izertlewshiler    til  birlikleriniń   birin-biri  

almastıra alıw uqıplılıǵın túsinedi, al ayırım izertlewshiler tek mánileribirbirine  

jaqın bolǵan til birliklerin sinonim dep qaraydı. Óz ara almastıra alıw  

uqıplılıǵı   degende,  birinshiden,  sinonimlik  qatnastaǵı   sózlerdiń   mánisi  

boyınsha birin-biri almastırıwı, ekinshiden, birdey kontekstlerde bir sózdiń  

ekinshisiniń   ornına  qollanıla   alıw  múmkinshiligi  túsiniledi.   

   Usı  eki  faktor  

sinonimlerdi anıqlawdaǵı tiykarǵı kriteriy bolıp tabıladı. Al, sinonimiya – til  

bilimindegi qubılıs. Máselen, qas penen kózdiń arasındasóz dizbeginiń ornına  

kózdi  ashıp  jumǵansha dizbegi,  al   ádepsiz dórendi  sóziniń  ornına  biyádep 

sóziniń almastırılıp qollanılıwı múmkin. Birinshi mısal frazeologiyalıq sinonim  

bolsa,  keyingi  mısalda  affiks  affiks  morfemalar  óz  ara  sinonimlik  qatnasta  

qollanılǵan.  

      Sinonimlerdi  izertlew  hám  onıń  hár  túrli  nızamlıqların  ashıw  usa

ǵan  

máseleler  menen  birge   tildiń  leksikasınıń  baylıǵın  kórsetetuǵın  sinonim  

sózlerdi jıynaw, sonday-aq sinonimlik sózlik dúziw  qusaǵan ámeliy máseleler  

házirgi  kúnde  áhmiyetli  máselelerdiń  biri  bolıp  esaplanadı.  Hár  bir  adam  

sinonim  sózlerdiń  mánilerin  ajıratıp,  olardı   óz  ornında  qollanıwı   oǵada  

---

áhmiyetli.         

       Tildiń  leksika  tarawında  bol

ǵan  ózgerisler  sinonimlerge  de  óz  

tásirin  tiygizedi.  Ásirese,  sinonimlerde  mánilik  jaqtan  bol

ǵan  ózgerisler  kóp  

gezlesedi.  Sonlıqtan  da,  sinonimlerdi   akademik  V.V.Vinogradov  «tariyxıy  

ózgerip otıratuǵın semantikalıq kategoriya» dep kórsetedi. Bunday ózgerisler  

jámiyetlik  turmıstıń  ósip  rawajlanıwı  menen  payda  boladı.  Sinonimlerdiń  

ózine tán qollanıw qásiyetlerin úy reniw qaraqalpaq  til bilimi ushın teoriyalıq  

hám  praktikalıq  áhmiyetke  iye.  Sonıń  menen  birge  sinonim  sózlerdi  

úylesimine qaray ornın tawıp qollana biliw kerek. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

---

 

 

---