Qora tuynuklar va ularning tabiati

BOB – I. Qora tuynuklarning hosil bo’lishi haqidagi tasavvurlar 

§1.1.

 Qora  tuynuklar qanday hosil bo’ladi 

Qora  tuynuklarni   bevosita  kuzatib  bo’lmaydi,  biroq  astronomlar   yuldosh 

yulduzga  gaz  otilib  chiqayotganda  ularning  mavjudligini  isbot   qila  oldilar. 

Agar  dinamit  kiritilsa,  portlovchi  moddaning  mayda  bo’laklari  yaqin  turgan 

ob’ektlarga    uchib    kiradi    va    shu    tariqa    amalga    oshirilgan    portlash  haqida   

isbotlovchi    dalil   qoladi.   Astronomlar    yulduzda   shunga   o’xshash qora  tuynuk  

atrofida  orbita  bo’ylab  harakatlanovchi  jismni  aniqladilar.  Qaralayotgan  qora 

tuynuk  o’tmishda  yulduz  bo’lgan  va  u  shunchalik  kuchli  emirilganki,  hatto 

uning  gravitatsion  kuchini  yorug’lik  ham  enga  olmaydi.  Natijada     portlash 

tufayli  o’ta  yangi  yulduz  hosil  bo’ladi.  Astronomlar  bu  vaqtga  kelib      o’ta 

yangi  yulduzlarning  portlashini  va  ylar  o’rnida   qora  dog’larni  kuzatdilar, va 

ular  olimarning  fikricha,  qora  tuynuk  bo’lib  hisoblanadi.  Yangi  kashfiyot  bir 

hodisaning    boshqa    real    hodisa    bilan    bog’liqligini    isbotlovchi    dalil    bo’lib  

hisoblanadi.  

Qora    tuynuklarni    bevosita    ko’rishni    iloji    yo’q,  biroq    ularni        yuzaga 

kelishini  ular  gravitatsion  maydonning  yaqindagi  osmon  jismlariga  ta’siridan 

---

 

6 

bilish    mumkin.    “Yulduz  –  qora    tuynuk”    sistemasi    GRO    I  1655-40    belgisi  

ostida  bizning    Somon    yo’li    gallaktikamizda    taxminan    10    yorug’lik    yo’li  

masofada joylashgan. 

1994-yilda  kuzatilgan  hodisa  astronomlarning  diqqatini  kuchli      roentgen 

nurlari  va  radio  to’lqinlar  otilib  chiqishi  turtdi,  chunki  qora  tuynuk  o’zidan 

7.4  mln  mil    masofada    joylashgan    yuldosh    yulduzga    gaz      chiqarib    turadi. 

Ispaniyalik    va    Amerikalik    tadqiqotchilar    yuldosh    yulduzga    u  (  qora  

tuynukning  shakillanish    jarayoniga    guvoh    bo’luvchi)    biror    iz    qoldiradimi  

degan  mulohaza asosida  katta  e’tibor  bilan  qaray  boshladilar. 

Yulduz o’lchamiga ega qora tuynuklar vodorod yoqilg’isini sarflab bo’lib, o’z 

o’lchamlarini  shunchalik  kichraytirgan  katta  yulduzlar  hisoblanadi.  Hozirgacha 

tushunib  bo’lmaydigan  sabablarga  ko’ra,  so’nayotgan  yulduz  portlashdan  ilgari 

o’ta yangi yulduzga ko’chadi. 1994 yilning avgust va sentyabrida GRO J1655-40 

sistemasi  ustidan  o’tkazilgan  tadqiqotlar  shuni  ko’rsatadiki,  u  yerda  qora  tuynuk 

mavjudligini    isbotlaydigan  tezligi  yorug’lik  tezligining  92%  ini  tashkil  etadigan 

otilib chiquvchi gaz oqimi ajralayotganini qayd etdi. Agar olimlar xato qilmasalar 

portlayotgan  yulduzlarning  ushbu  qismi  quyoshdan  25-40  marta  katta  bo’lib 

yashayotgan  yo’ldoshlarga  aylanadi.    Astronomlar  kuzatgan  dalillar  aynan  shu 

dalillardir.    Yo’ldosh-yulduzning  atmosferasi  odatfagidan  ko’ra,  super  yangi 

yulduz  hosil  bo’layotganda  multimilliard  gradus  haroratlarda  hosil  bo’ladigan 

yuqori  konsentratsiyali  kislarod,  magniy  va  oltingugurt  –  og’ir  elementlarga  boy 

bo’ladi.  

Shuning o’zi ba’zi qora tuynuklar dastlab o’ta yangi yulduzlar sifatida yuzaga 

keladi degan nazariyaning to’g’ri ekanligini isbotlovchi birinchi dalil hisoblanadi, 

chunki astronomlar kuzatayotgan narsalar yulduz tomonidan tug’ilmaydi.