24
Aylanayotgan qora tuynukka tushayotgan jism dastlab, qora tuynuk
aylanayotgan tomonga o’z harakatini og’diradi, ergosfera chegarasidan o’tadi
va asta – sekin gorizontga yaqinlashib keladi. Tashqi kuzatuvchiga tushayotgan
jismdan tarqalayotgan yorug’lik ko’proq qizil rangli va intinsivligi pastroq
bo’lib ko’rinadi va so’ngra butunlay sunadi. Jism gorizont ostiga o’tib
kuzatuvchiga ko’rinmay qoladi. Gorizontda hamma jismlar uning qaysi
joyiga tushishidan qat’iy nazar bir xil burchak tezlikka ega bo’ladi.
Hamma jismlar uchun umumiy burchak tezlik
qora tuynukning
gorizontida uning aylanish tezligini bildiradi.
s
m
4
( 8 )
Bu yerda I – jismning qora tuynukni hosil qilgan impuls momenti, m –
massa, s – qora tuynuk gorizontining yuzasi. Qaralayotgan jism qora
tuynugining impuls momenti istalagancha katta bo’lmasligi mumkin. I va
max
larning mumkin bo’lgan maksimal qiymatlari shu bilan aniqlanadiki,
qora tuynuk hosil bo’layotganda jism ekvatori nuqtalarining chiziqli tezligi
yorug’lik tezligidan katta bo’lmaydi.
ning qiymati
g
r
c
max
(9)
tartibda bo’ladi. Massasi quyosh massasiga teng bo’lgan qora tuynuk uchun
5
max
10
.
Aylanayotgan qora tuynukning gravitatsion tortishi aylanmayotgan qora
tuynukka nisbatan bir muncha farq qiladi. Qora tuynuk aylanayotgan
tomonga qarama – qarshi harakatlanayotgan zarrachalar unga yaqinlashganda
osongina tortiladi. Qora tuynuk aylanayotgan tomonga harakatlanayotgan
zarrachalar esa unga yaqinlashganda tortilishi qiyinroq kechadi. Buni qora
25
tunuk atrofidagi vaxrli maydon quyunning harakatiga o’xshab, qora
tuynukka yaqin harakatlanuvchi zarrachalarni tezlatib, shu bilan birga
maydon vixri aylanayotgan tomonga og’dirib aylantiradi va aksincha,
vixrga qarshi harakatlanayotgan zarrachalatni tortib oladi deb tasavvur qilish
mumkin.
Misol uchun, maksimal tez aylanayotgan qora tuynukning ekvator
tekisligida harakatlanish fotonining ishg’ol etilishini qaraymiz. Qora tuynuk
aylanish yo’nalishida harakatlanayotgan foton uchun nishon parametr
rg
r
l
l
ol
ishg
'
aylanishga teskari harakatlanayotgan foton uchun nishon
parametr ko’p marta katta:
rg
l
ol
ishg
4
'
( 10 )
Aylanma orbitalar uchun ham vaziyat o’zgaradi. Aylanmayotgan
qora tuynuk uchun keyingi mustahkam orbita 3rg radiusga ega, u bo’yicha
harakatlanayotgan zarracha c/2 tezlikka ega bo’ladi va eng muhimi, shu
orbitaga tushish uchun, m massali zarracha
2
06
.
0
mc
E
energiyani
(bog’lanish energiyasi) masalan, gravitatsion nurlanish ko’rinishida berishi
zarur.
Maksimal tez aylanayotgan tuynuk holida oxirgi doiraviy orbita
ergosfera ichkarisida gorizontga yaqin ekvatorial tekislikda yotadi. Biroq
bu yerda zarracha faqat qora tuynukning aylanish yo’nalishi bo’ylab
harakatlanadi.
Bu orbitasi tushgan zarracha tomonidan ajratilgan energiya juda katta
va
2
42
.
0
mc
E
ga teng bo’ladi. Shu vaqtning o’zida tuynuk
atropfida teskari yo’nalishda harakatlanayotgan zarrachaning oxirgi
mustahkam orbitasi ergosfera tashqarisida yotadi va unga tushgan
zarracha
2
04
.
0
mc
E
energiya ajratadi. Aylanayotgan qora
26
tuynukning to’liq massasi uning o’lchamlari (gorizont yuzasi S) va
aylanish
energiyasi orqali quyidagi ifoda bilan aniqlanadi.
m =
2
2
2
4
4
16
Sc
I
G
Sc
(11)
Agar aylanish bo’lmasa (I=0) m qora tuynukning faqat o’lchamlari
bilan aniqlanadi. Qora tuynukning mumkin bo’lgan maksimal tez aylanishida
ildiz ostidagi birinchi qo’shiluvchi ikkinchisiga teng bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: