Qo`qon xonligini tugatilishi reja: kirish I bob qo`qon xonligi haqida umumiy malumot

2.1. QO`QON XONLIGI MADANIYATI
Qo'qon xonligi 1709 yilda tashkil topgan Shayboniylar amir Shohruh, Ming qabilasidan O'zbeklar, dan mustaqilligini e'lon qildi Buxoro xonligi, sharqiy qismida davlat barpo etish Farg'ona vodiysi. Kichik shaharchada uning poytaxti sifatida qo'rg'on qurdi Qo'qon, shu tariqa Qo'qon xonligini boshlash. Uning o'g'li Abdul Kahrim Bey va nabirasi, Narbuta Bey, qal'ani kattalashtirdi, lekin ikkalasi ham a sifatida topshirishga majbur bo'ldilar protektorat, va ga hurmat bajo keltiring Tsing sulolasi yilda Xitoy 1774 yildan 1798 yilgacha.^[3][4]
Narbuta Beyning o'g'li Alim ham shafqatsiz, ham samarali edi. U yollanma armiyani yolladi Tojik baland tog'liklar va Farg'ona vodiysining g'arbiy yarmini, shu jumladan Xujand va Toshkent. U akasi tomonidan o'ldirilgan Umar 1811 yilda Umarning o'g'li, Muhammad Ali (Madalixon), 1822 yilda 12 yoshida taxtga o'tirgan. Uning hukmronligi davrida Qo'qon xonligi eng katta hududiy darajaga etgan. Qo'qon xonligi ham o'z uylarini joylashtirgan Xo'jalar Qashqar kabi Jahongir Xo'ja. 1841 yilda Inglizlar ofitser kapitan Artur Konolli tobora kuchayib borayotgan kirib kelishiga qarshi kurashish maqsadida turli xil xonliklarni farqlarini chetga surishga ko'ndira olmadi Rossiya imperiyasi hududga. 1841 yil noyabrda kapitan Konolli Qo'qonga jo'nab ketdi Buxoro polkovnik hamkasbini qutqarishga urinish bilan Charlz Stoddartva ikkalasi ham 1842 yil 24 iyunda buyrug'i bilan qatl etilgan Amir Nasrullohxon Buxoro.^[5][3]
Buning ortidan, Madali XonQo'qonda Konollini qabul qilgan va Rossiya bilan ham ittifoq tuzmoqchi bo'lgan Nasrullohning ishonchini yo'qotdi. Qo'qondagi bir qator nufuzli shaxslarning fitnaviy harakatlaridan (shu jumladan, uning armiyasining bosh qo'mondoni) rag'batlantirgan amir 1842 yilda Xonlikka bostirib kirdi. Ko'p o'tmay u ukasi Madalixon va mashhur shoir Umarxonning bevasini o'ldirdi. Nodira. Madali Xonning amakivachchasi, Shir Ali, 1842 yil iyun oyida Qo'qon xoni sifatida o'rnatildi.^[6] Keyingi yigirma yillikda xonlik qattiq fuqarolar urushi tufayli zaiflashdi, bu esa Buxoro va ruslarning bosqinchiligi natijasida yanada kuchayib ketdi. Shir Alining o'g'li Xudayar Xon 1844 yildan 1858 yilgacha, 1862 yildan 1863 yilgacha va 1865 yildan 1875 yilgacha hukmronlik qildi. Bu orada Rossiya o'z yurishini davom ettirdi; 1865 yil 29-iyunda Toshkent rus general generallari tomonidan tortib olindi Chernyayev; Xo'jandning yo'qolishi 1867 yilda kuzatilgan.^[7]
Toshkentning qulashidan sal oldin, Qo'qonning taniqli o'g'li, Yoqub begim, Toshkentning sobiq xo'jayini, o'sha paytdagi Qo'qon xoni tomonidan yuborilgan, Alimqul, ga Qashqar, qaerda Hui musulmonlari ichida edi xitoylarga qarshi qo'zg'olon. 1865 yilda Alimqul Rossiya bilan Toshkent uchun bo'lgan jangda o'ldirilganda, ko'plab qo'qonlik askarlar Yoqub begga qo'shilish uchun qochib ketishdi va unga o'z hukmronligini o'rnatishga yordam berishdi. Tarim havzasi, 1877 yilgacha davom etgan, qachon Qing mintaqani qayta bosib oldi.^[3]
1868 yilda tuzilgan shartnoma Qo'qonni rusga aylantirdi vassal davlat. Hozir kuchsiz Xudayar Xon kuchini o'zining dabdabali saroyini obod qilishga sarfladi. G'arbiy mehmonlar 60000 kishidan iborat 80 ming kishilik shaharni hayratda qoldirdilar masjidlar va 15 madrasalar. Ruslar hukmronligiga qarshi qo'zg'olonlar va Xudayarning zulmkor soliqlari uni 1875 yilda surgun qilishga majbur qildi. Uning o'rniga o'g'li, Nasriddin XonRossiyaga qarshi pozitsiyasi Qo'qonni (olti oylik shiddatli janglardan so'ng) generallar tomonidan qo'shib olinishiga sabab bo'ldi. Konstantin fon Kaufman va Mixail Skobelev. 1876 ​​yil yanvar oyida Tsar Aleksandr II u "... Rossiya bo'ysunishi uchun Qo'qon xalqining istaklariga bo'ysunishga" majbur bo'lganligini ta'kidladi. Qo'qon xonligi tugatildi va tarkibiga qo'shildi Farg'ona viloyati ning Rossiya Turkistoni.
Iqtisodda dehqonchilikning salmog‘i juda yuqori edi. Xonlik hududida suv manbalarining yetarli ekanligi dehqonchilikdan yuqori hosil olinishiga asos bo‘lardi. Bu yerda donli ekinlar yetishtirish, polizchilik, bog‘dorchilik, sabzavotchilik, sholikorlik ancha rivojlangan. 19-asrga kelib xonlikda paxta maydonlari ham kengaya boshladi. Paxtaning asosiy xaridori Rossiya edi.
Xonlikdagi asosiy yerlar davlat mulki hisoblangan. Davlatdagi eng katta mulkdor xon bo‘lib, u katta yerlarga, yaylovlarga, hunarmandchilik ustaxonalari va savdo do‘konlariga egalik qilgan. Chorvachilik ham mamlakat iqtisodiy hayotida muhitm o‘rin tutgan soha bo‘lib, u ayniqsa ko‘chmanchi qirg‘izlar yashaydigan tog‘liq hududlarda rivojlangan. Xonlikda o‘rta Osiyo mintaqasiga xos bo‘lgan barcha hunarmandchilik turlari: to‘qimachilik, kulolchilik, temirchilik, misgarlik, duradgorlik va boshqalar mavjud edi. Iqtisodning bu sohasi ayniqsa yirik shaharlar Qo‘qon, Toshkent, Andijon, marg‘ilon, O‘sh, Xo‘jand, Turkistonda yaxshi rivojlangan. Xususan, Qo‘qon o‘z temirchilari, misgarlari, Chust do‘ppido‘zlari, Rishton kulolchilik mahsulotlari, Shahrixon pichoqlari, Marg‘ilon ipak va shoyi matolari bilan shuhrat topgan edi.
Xonlikda murakkab siyosiy vaziyat savdo-sotiq rivojiga to‘sqinlik qilganiga qaramay, mamlakt iqtisodida savdo-sotiqning ahamiyati katta edi. Qo‘qon, Marg‘ilon, Andijon, toshkent, Chimkent, O‘ratepa va boshqa shaharlar yirik savdo markazlari sifatida tanilgandi. Shaharlar va qishloqlar o‘rtasidagi iqtisodiy-savdo munosabatlari mamlakatda ichki savdo taraqqiyotini belgilovchi muhim omil edi. Ichki savdo munosabatlarida mahalliy mahsulotlar asosiy o‘rin tutardi. Chetdan keltiriladigan mahsulotlar ichida turli metallar, fabrika mahsulotlari (Rossiyadan), choy (Xitoy va Hindistondan) va qo‘shni davlatlardan olib kelinadigan ba’zi hunarmandchilik buyumlarini aytib o‘tish mumkin. Tashqi bozorga chiqariladigan mahsulotlarning asosini qishloq xo‘jalik mahsulotlari (paxta, jun, ip, matolar, quruq meva va boshqalar) tashkil etib, ular 19-asrdan boshlab bevosita Rossiyaga chiqarila boshladi.
Xonlikdagi mavjud soliqlar shariat qonun-qoidalari asosida belgilangan bo‘lsada, aholidan ko‘plab boshqa mayda soliqlar, jarimalar undirib olish keng tarqalgan edi. Asosiy soliqlar xiroj, zakot va tamg‘a bo‘lib, ular pul va mahsulot hisobida undirib olingan. Soliqlardan tashqari aholi ko‘plab majburiyatlarni bajarishga safarbar qilingan.
Xonlikdagi ilm-fan taraqqiyoti o‘z darajasiga ko‘ra O‘rta Osiyodagi qo‘shni davlatlarga yaqin turardi. Asosiy madaniyat o‘choqlari yirik shaharlarda bo‘lib, oliy ta’lim beruvchi madrasalar asosan shaharlarda joylashgan. Boshlang‘ich maktablarda ham, madrasalarda ham asosiy e’tibor diniy ta’lim berishga qaratilardi. Shuningdek, ta’lim muassasalarida dunyoviy fanlardan adabiyot, tarix, nutq, mantiq, aljabr va xandasa kabi fanlar o‘qitilgan. Poytaxt shahar Qo‘qonda 19-asrda 15 ta madrasa faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa, boshqa shaharlarda ham bir necha yirik madarasalar bor edi. Lekin xonlikda Buxoro madrasalarini tugatib kelgan kishilarning mavqei ancha baland hisoblanardi.
19-asr boshida Qo‘qon xoni Umarxonning homiyligi Qo‘qon adabiy muhitini shakllantirgan va rivojlantirgan qator talantli ijodkorlarni yuzaga chiqardi. Bu davrda faoliyat ko‘rsatgan shoirlar va ularning ijodi Fazliy va Mushrif tomonidan tuzilgan “Majmuat ush-shuaro” nomli tazkirada yaxshi yoritib berilgan. Unda 18-asr oxiri – 19-asr boshlarida Qo‘qonda yashab ijod qilgan Maxmur, Gulxaniy, Fazliy, Mushrif, G‘oziy, Sodiq, Xijlat, Xoziq, Xotif va boshqa ijodkorlar haqida ma’lumot berilgan. Qo‘qon xonligining 19-asr birinchi yarmidagi adabiy hayoti rivojida marg‘ilonlik Jahon otin Uvaysiy, Nodira begim, o‘ratepalik Dilshod Barno, Mahzuna kabi ijodkor ayollarning alohida o‘rni bor.
Qo‘qon xonligi tarixnavisligida Niyoz Muhammad Ho‘qandiyning “Tarixi Shohruhiy”, Mirzo olim Toshkandiyning “Ansob us-salotin va tavorix ul-xavoqin”, Otabek Fozil zg‘lining “Mufassal tarixi Farg‘ona” asarlari muhim ahamiyat kasb etadi.


XULOSA
Ma’lumotlarga ko‘ra, ming urug‘ining boshlig‘i, taxminan 1669-1670 yillarda tug‘ilgan Shohruhbiy ibn Ashur Muhammad (1709-1721 yy.) Chodak xo‘jalari qo‘lida bo‘lgan siyosiy hokimiyatni kuch bilan tortib olib, 1709/1710 yilda Farg‘ona vodiysidagi minglar sulolasi hukmronligiga asos soldi. Ammo, uning hokimiyati hali ashtarxoniylardan to‘la yoki batamom mustaqil emas edi. Chunki manbalarda Shohruhbiyning nomi ashtarxoniy Abulfayzxondan so‘ng tilga olinib, Shohruhbiyga Buxoro xoni tomonidan otaliq unvoni berilgani eslatiladi. Bu haqda tadqiqotchilarning ham fikrlari munozaralidir. Nima bo‘lganda ham, Shohruhbiy Buxoro xonligidan mustaqil ravishda (nisbatan bo‘lsa ham) siyosat olib borishga harakat qilib, minglar sulolasi tasarrufidagi yerlarni kengaytira boshladi. Shohruhbiy hukmronligi davrida Qo‘qon, Namangan, Marg‘ilon, Konibodom, Isfara va ularning atroflaridagi qishloqlar minglar sulolasi qo‘lida bo‘lgan.Shohruhbiyning o‘g‘li va vorisi Muhammad Abdurahimbiy (1721-1733 yy.) taxtga o‘tirganidan so‘ng minglar tasarrufidagi yerlar yana kengaya boshladi. Abdurahimbiy 1724 yilda Andijonni, 1725 yilda Xo‘jandni, 1726 yilda O‘ratepani bosib olib, xonlik hududlariga qo‘shib oldi. U qisqa muddat bo‘lsa-da Buxoroga qarashli Samarqand va Kattaqo‘rg‘onni egallab, Shahrisabzga ham tahdid solgan. Abdurahimbiy Qo‘qon (Xo‘qand) qishlog‘i o‘rni va atrofida yangi shaharga (dastlab Qal’ai Rahimbiy deb nomlangan, keyin esa Qo‘qon) asos soladi va bu shahar xonlikning poytaxtiga aylanadi.1733-1750 yillarda hukmronlik qilgan Muhammad Abdulkarimbiy ibn Shohruhbiy asosiy etiborini mudofaa ishlariga qaratdi.