|
Qoraqalpoq xalqi madaniyati. Qoraqalpoqlar o`z to`y-ma`rakalarini qo`shiqsiz, dostonlarsiz, tarixiy xangomalarsiz o`tkazmaydilar. Ularning halq og’zaki ijodi juda boy. Qoraqalpoq fol’klor namunalari 20 jildligining nashr etilgani fikrimizning dalilidir. Ular o`z so`z ustalari bo`lgan chechanlarni, jirov-baxshilarini qattiq sevdi. el oqsoqollari, rahbarlari yonidan qissaxonlar arimagan.
O`zbeklarning afandisi bo`lsa, ularning O`mirbek laqqasi bor.
Qoraqalpoqlarning qaxramonlik dostonlari qadimdan ma`lum. Ulardan «Qirqqiz», «Alpomish», «Ko`blan», «Mastpodsho» dostonlarida qoraqalpoqlarning voqealarga boy tarixi kuylanadi.
Qoraqalpoqlarning halq qo`shiqlarida el yo`lboshchilari, qahramonlari Maman botir, Esangeldi mahram, Oydo`stbiy, Ernazar biylar ulug’lanadi.
Qozoq ma`rifatparvar olimi Cho`qon Valixonovaning «Qoraqalpoqlar sahrodagi birinchi shoir ham qo`shiqchilar, shundan keyin qirg’izlar ham turkmanlar», degan so`zlari bejiz aytilmagan.
Qoraqalpoq halqi og’zaki ijodi janr jihatidan lirik va epik asarlarga bo`linadi.
Qoraqalpoq adabiyotida XVII-XVIII asrlardagi tarixiy voqealarni badiiy shaklda aks ettirgan «Qirqqiz» dostoni alohida o`rin tutadi. Bu asar qoraqalpoq halq qaxramonlik eposidir.
Asar erksevarlik, vatanparvarlik va insonparvarlik g’oyalari bilan sug’orilgan.
Asarning bosh qaxramoni Guloyim o`zining qirq nafar dugonasi va o`z sevgilisi Arslon bilan birga eron shohi Nodirshoh hamda qalmoq xoni Surtoysha hujumidan yurtini himoya qilishga otlanadi. Guloyim Xorazmni ozod qilib, u erda qoraqalpoq, turkman, o`zbek va qozoq halqlari vakillarini birlashtirgan davlat tuzadi.
Asarda Guloyim bilan bir qatorda jang qilgan Oltinoy, O`tbosgan, Arslon, Sarvinoz kabilar timsolida mardlik, jasurlik, vatanparvarlik, insoniylik, ayni paytda dushmanga nisbatan shafqatsizlik xislatlari o`z ifodasini topgan.
Qoraqalpoq yozma adabiyoti. XVIII asrdan boshlab qoraqalpoq yozma adabiyoti shakllandi va rivojlana boshladi.
XVIII-XIX asrning birinchi yarmida qor qoraqalpoq adabiyotining ko`zga ko`ringan qator namoyandalari qalam tebratganlarki,ularning nomlari bugungi kunda ham ardoqlanadi.Ulardan biri Jien Jirov (1730-1784) edi. U mashhur baxshi sifatida kamol topdi.Ayni paytda she`rlar ham bitdi. «Xayr endi,do`stlar», «Yuragimda ko`p dog’im», kabi she`rlarida jamiyatdagi noxaqliklardan noliydi.
Jien Jirav xajviy asarning ham ustasi edi. U «Xoy xonimiz,xonimiz» kabi xajviy she`rlarini yaratgan.
Ma`lumki, qozoq xoni Abulxayrga qarshi olib borilgan urushda qoraqalpoqlar engilgan edi. Bu mag’lubiyat natijasida ular azob-uqubatlarga duchor etilgan. Hususan, Sirdaryo bo`ylaridagi qoraqalpoqlar har yoqqa tarqab ketganlar. Ularning bir qismi esa Toshkent atrofiga ( Chirchiq bo`ylariga), boshqa bir qismi esa Qizilqum orqali Xorazmga ( Orol dengizining janubiy sohillariga) ko`chib ketganlar. Mana shu mashaqqatli ko`chishlarning guvohi bo`lgan Jien Jirov o`zining « Darbadar el» nomli dostonini yaratgan edi.
Qoraqalpoq adabiyotining ko`zga ko`ringan vakillaridan yana biri Kunxo`ja Ibrohim o`g’li (1799-1830 yy) edi.
Uning butun umri Muhtojlikda o`tgan. Shoirning «O`roqchilar», «Oq qamish», «Cho`ponlar» kabi she`rlari diqqatga sazovordir.
Ajiniyoz Kasibay o`g’li (1811-1878 yy) qoraqalpoq halqining atoqli shoirlaridan biri. Mo`ynoqdagi eski maktabda o`qigan. Keyin Xivadagi Sherg’ozixon madrasasida ilm olgan. Shoirning « Bo`zatov» dostonida qorqalpoq halqining boshqa yurtlarga ko`chib ketishiga majbur etilganligi, katta mahorat bilan bayon etilgan. Ajiniyoz shoir she`rlarida vatanparvarlik, insonparvarlik g’oyalari ustun turadi.
Shoir Ajiniyozni butun O`rta Osiyoda tanitgan asari «Qiz Mengash bilan aytishuv» asari edi.
Qoraqalpoq halqi adabiyoti uning asoschisi Berdaq (1827-1900 yy) nomi bilan mashhurdir.
Berdimurod Qarg’aboy o`g’li Berdaq yoshligidan ota-onasidan etim qolib, bir burda non uchun ovulma-ovul ish qidirishga majbur bo`lgan. U ijodini 18-19 yoshlarida do`mbira chertib she`r aytishdan boshlangan. 25 yoshida iste`dodli shoir sifatida halq orasida tanildi. Uning she`rlarida halqning hayotida aks ettirilgan.
Berdaq tarixiy mavzularida ham qalam tebratgan. Uning «Avlodlar», «Omongeldi», «Oydosbiy», «Ernazarbiy» kabi asarlarida halq qaxramonlari faxr bilan kuylanadi
Do'stlaringiz bilan baham: |
