Qon tomirlar

VENULALAR (VENULAE)
Mikrotsirkulyatsiya tomirlarining qonni olib ketuvchi bo’limi postkapillyar va yig’uvchi venulalardan iborat. Postkapillyar diametri 8-30 mkm bo’lib, tuzilishiga ko’ra kapillyarlarga o’x-shaydi. Faqat ulardan diametrining kattaroq bo’lishi va devorida peritsit hujayralarining ko’pligi bilan farq qiladi. Yig’uvchi venulalar (diametri 30–150 mkm) devorida esa alohida-alohida joylashgan silliq mushak hujayralari bo’lib, tashqi pardasi ancha yaqqol ko’rinadi.
Venulalar limfatik kapillyarlar bilan birgalikda drenaj vazifasini bajaradi, qon bilan to’qima suyuqligi o’rtasidagi gemolimfatik muvozanatni boshqarib turadi, to’qimalarda modda almashinuvi natijasida hosil bo’lgan mahsulotlarni olib ketadi. Venulalar devori orqali leykotsitlar ham o’tishi mumkin. Qonning sekin oqishi (1–2 mm/s), qon bosimining pastligi (10 mm simob ustuni atrofida) va venulalar devorining cho’ziluvchanligi ularda qonning to’planishi (depo) uchun qulay sharoit yaratadi.

ARTERIOLO-VENULYAR ANASTOMOZLAR

(ANASTOMOSIS ARTERIOLOVENULARIS)

Bular shunday tomirlarki, ulardan oqayotgan arterial qon kapillyarlarga o’tmasdan, to’g’ridan-to’g’ri venalarga quyiladi. Arteriolo-venulyar anastomoz (AVA) larni deyarli hamma a’zolarda uchratish mumkin. Ularning diametri 30–500 mkm bo’lishi, uzunligi esa 4 mm gacha yetishi mumkin.

AVA larni tuzilishiga ko’ra ikki gruppaga ajratish mumkin:
1. Haqiqiy AVA lar (shuntlar).
2. Atipik AVA lar (yarim shuntlar).
Haqiqiy AVA larda venaga toza arterial qon quyiladi. Tuzilishiga ko’ra ular ham ikki xilga tafovut qilinadi: a) maxsus bekituvchi tuzilmaga ega bo’lmagan va b) maxsus bekituvchi tuzilmaga ega bo’lgan haqiqiy AVA lar. Maxsus bekituvchi tuzilmaga ega bo’lmagan ABA larda bir tomirning ikkinchisiga o’tishi chegarasi bo’lib arteriola o’rta qavatining tugagan joyi hisoblanadi. Qon oqimi arteriola devorining o’rta qavatidagi silliq mushak hujayralari tomonidan boshqariladi (129-rasm, I).
Maxsus bekituvchi tuzilmaga ega bo’lgan AVA larning ham ikki turi farqlanadi: tutashuvchi arteriya tipidagi AVA devorining ichki pardasida bo’ylama yo’nalgan mushak hujayralari yaxshi taraqqiy etgan bo’lib, tomir bo’shlig’iga chiqib turuvchi yostiqchalar yoki burmalar hosil qiladi (129-rasm, II A). Mushak hujayralarining qisqarishi natijasida yostiqchalar tomir bo’shlig`ini berkitib qo’yadi.

129-rasm. Arteriolo-venulyar anastomozlar (AVA) (Yu.I. Afanasevdan).

I – Maxsus bekituvchi tuzilmaga ega bo’lmagan AVA.
1 – arteriola; 2 – venula; 3 – anastomoz; 4 – anastomozning silliq mushak hujayralari.
II – maxsus bekituvchi tuzilmaga ega bo’lgan AVA: A – tutashuvchi arteriya tipidagi anastomoz;
B – epitelioid tipidagi oddiy anastomoz. D – epitelioid tipidagi murakkab (koptokchasimon) anastomoz.
1 – endoteliy; 2 – bo’ylama yo’nalgan silliq mushak hujayralar tutami; 3 – ichki elastic membrana; 4 – arteriola; 5 – venula; 6 - anastomoz; 7 – anastomozning epiteliysimon hujayralari; 8 – biriktiruvchi to’qimadagi gemokapillyarlar.
III – Atipik anastomoz. 1 – arteriola; 2 – kalta gemokapillyar; 3 – venula.

Bu anastomozlarning ikkinchi turi epitelioid tipidagi AVA lar bo’lib, ular ham o’z navbatida oddiy va murakkab bo’lishi mumkin. Epitelioid tipidagi oddiy AVA lar arterial qismining o’rta qavatida ichki bo’ylama va tashqi aylanasiga yo’nalgan silliq mushak hujayralari joylashganligi bilan ajralib turadi. Anastomozning venoz qismiga yaqinlashgan sari ularning ichki bo’ylama qavati kalta oval shakldagi, sitoplazmasi oqish hujayralar (E-hujayralar) bilan almashinadi (129-rasm, II B). Shu mushak hujayralari epiteliysimon hujayralar deb yuritiladi. Bu AVA larning venoz qismi devori juda yupqalashib ketadi. O’rta qavati juda kam miqdorda aylana joylashgan silliq mushak hujayralarini tutadi. Murakkab yoki koptokchasimon epitelioid tipidagi AVA larning oddiy anastomozdan farqi shuki, ularda qon olib keluvchi arteriola 2–4 ta tarmoqqa bo’linadi, so’ngra venoz segmentiga o’tadi. Bu tarmoqlar yagona umumiy biriktiruvchi to’qimali kapsula bilan o’ralgan (129-rasm, II D). Bunday anastomozlar qo’l panjalarining terisida ko`plab uchraydi. Anastomoz devoridagi epiteliysimon hujayralar suvni o’ziga shimib, shishish xususiyatiga ega bo’lganligidan tomir bo’shlig’i torayishi yoki butunlay bekilib qolishi mumkin. Bu hujayralardan suyuqlikni chiqishi esa anastomoz orqali qon oqishini ta’minlaydi. Ana shunday tarzda anastomoz orqali qon harakati boshqariladi.

Atipik AVA lar (yarimshuntlar) da arteriola va venula bir-biri bilan kalta kapillyar tipidagi tomir orqali birlashadi (129-rasm, II). Bu tomir devori orqali qisman modda va gaz almashinuvi sodir bo’ladi, shu sababli venulaga qisman aralash qon quyiladi.
A’zolar orqali qon oqimini boshqarishda va qon bosimini bir maromda ushlab turishda arteriolo-venulyar anastomozlarning ahamiyati juda katta. Ular tufayli a’zolar o’z zaruriyatiga yarasha qon bilan ta’minlanadi. A’zo yoki uning bir qismi ish bajarayotgan bir paytda qonning ko’p qismi AVA lar orqali to’g’ridan-to’g’ri venalarga yo’naladi. Qonni kapillyarlar orqali o’tkazish zaruriyatining kamayishi yurak faoliyatini biroz yengillashtiradi. Bundan tashqari, arteriya qonining bosimi anastomozlar orqali vena tomiriga uzatilishi ularda qon oqimini tezlashtiradi va venada kislorodga boy arterial qonning oqishini ta’minlaydi. Bundan tashqari, organizmning qon aylanishining buzilgandagi va har xil patologik jarayonlardagi kompensator reaksiyalarida AVA lar juda muhim ahamiyat kasb etadi.


VENALAR
Venalar tomirlar sistemasining olib ketuvchi qismi hisoblanadi. Venalar devorining tuzilishi ularning faoliyati bilan uzviy bog’liq. Arteriyalarga nisbatan qon bosimining pastligi (15–20 mm simob ustuni) va oqim tezligining kamligi (a’zolar venalarida 10 mm/s atrofida) sababli venalar devori yupqa va ularda elastik elementlar kam bo’ladi. Tananing qaysi qismida joylashganligiga qarab, venalar devorining tuzilishi bir-biridan farq qiladi. Tananing pastki qismidagi venalarda qon o’z og’irligi kuchini yengib harakatlanadi va bu holat venalar devorida mushak elementlarining kuchli rivojlanishini, hamda ularda klapanlar bo`lishini taqozo qiladi. Tananing yuqori qismidagi venalarda esa, qon o’z og’irlik kuchi bilan harakat qilganligi tufayli ularning devori ancha yupqa va mushak elementlari kam bo’ladi. Qon oqishi xususiyatlariga ko’ra ba’zi a’zolar (miya pardalari, ko’zning to’r pardasi, qon yaratuvchi a’zolar, yo’ldosh) ning venalarida mushak elementlari mutlaqo bo’lmaydi.
Devorida mushak elementlarining rivojlanish darajasiga qarab venalar ikki tipga bo’linadi: 1) mushaksiz venalar; 2) mushakli venalar. Mushakli venalar o’z navbatida yana uch gruppaga bo’linadi: 1) mushak elementlari kuchsiz taraqqiy etgan, 2) mushak elementlari o’rtacha taraqqiy etgan va 3) mushak elementlari kuchli taraqqiy etgan venalar.