Qo`lyozma huquqida

III   BOB. OGAHIY TARIXIY ASARLARI TILIDA ANTONIMLAR 

3.1. Ogahiy tarixiy asarlari tilidagi antonimlarning umumiy tasvifi.  

 “. . .Qarama – qarshi tushuncha yoki tasavvurlarni ifodalaydigan, so zning 

ma’nolari orasidagi ziddiyatni bildiradigan so zlarga antonim deyiladi”. Ziddiyat 

(antonimiya) ikki so z o rtasida vujudga keladi. Bu lisoniy hodisa. 

a)  ifodalanayotgan tushuncha belgilarining zidligi; 

b)  so zlar mazmuni bir-birini inkor qilishi asosida yuz beradi. 

Ikki so zda belgilar zidligi, inkor xususiyati ham mavjud bo lsa, ular to la 

antonimlar bo ladi. Agar ikki jihatdan biri noqis bo lsa, yarim antonimlar 

deyiladi. Masalan, oqil لﻘاﻋ va ahmaq ﻖﻤﺤ ا so zlari belgilar zidligi, jihatidan ham, 

inkor qilish jihatidan ham, qarama-qarshi ekanligi bois to la antonimlardir. 

“Ayol” va “erkak” so zlarida esa belgilar zidligi mavjud, ammo inkor qilish jihati 

kuchsiz bo lib, o zaro umumiylik seziladi. Shu sababli ular mantiqan yarim 

(noqis) antonimlardir. 

 

Ogahiy tilida bir-biriga antonim bo lgan ko plab arabcha so zlar 

uchraydi. Y.D.Pinxasov tasnifi bo yicha ularni quyidagicha ko rsatish mumkin: 

1. 

To la antonimlar: 

Layl ﻞﯾﻠ – tun, nahor راﮭﻨ – kunduz, 

Asvad دﻮﺴا – tim qora, abyaz ﺾﯾﺒا – oppoq. 

2. Yarim (noqis) antonimlar: 

Zavj  جﻮﺰ – er, zavja ﮫﺠﻮﺰ – xotin, 

SHams ﺲﻣﺸ – quyosh, qamarرﻣﻘ – oy. 

Tematik jihatdan antonimlar tasnifi: 

1. 

Predmet belgilarini ifodalaydigan antonimlar: 

Sag‘ir رﯾﻐﺼ – kichik, kabir رﯾﺑﻜ – katta. 

2. O rin va o ringa munosabatni ifodalaydigan antonimlar: 

Arz ضرا – yer, samo اﻣﺴ – osmon, 

Doxil ﻞﺨاﺪ – ichkari, xorij جراﺨ – tashqari. 

3. Payt, zamonni bildiruvchi antonimlar: 

---

62 

 

Layl ﻞﯾﻠ – tun, nahor راﮭﻨ – kunduz, 

Moziy ىﻀاﻣ – o tgan, mustaqbal ﻞﺑﻗﺗﺴﻣ – kelasi. 

4. Harakat–holatni bildiruvchi antonimlar: 

Tavallud ﺪﻠوﺘ – tug‘ilish, favt توﻔ – o lish; 

Qatl ﻞﺗﻗ – o ldirish, ihyo اﯿﺤا – tiriltirish. 

5. Oila, qarindoshlikka oid antonimlar: 

Xol ﻞاﺨ – tog‘a, xola ﮫﻠاﺨ – xola; 

Amu وﻤﻋ – amaki, amma ﮫﻤﻋ – amma; 

Jadd ﺪﺠ – bobo, jadda هﺪﺠ – buvi. 

6. Holat-usulni bildiruvchi antonimlar: 

A’lo اﻠﻋ – yuqori, adno اﻨﺪا – quyi. 

7. Miqdorni bildiruvchi antonimlar: 

Kasir رﯿﺛﻜ – ko p, qalil  ﻘ

ﻞﯿﻠ  – oz va hakozo. 

Antonimlarning shakliy tasnifi: 

1. 

Zoida (qo shimcha)li antonimlar. 

Bu holatda o zak o zgarmagan holda zoida (qo shimcha)lar ma’nosi 

zidligi bois antonimlar hosil qilinadi. Masalan, ahl  ﻞھا – ahl, mahram, no- (forsiy 

(+ ahl – noahl, tegishli bo lmagan kabi. Bu tip antonimlarni hosil qilishda -siz, -li, 

-lik (turkiy; no-, ba-, be- (forsiy); g‘ayri-, bi-, illo- (arabcha) kabi qo shimcha va 

qo shimchaga muqobil so zlar faol ishtirok etadi. 

2. 

Leksik (har xil o zakli) antonimlar. 

Bu tip antonimlar biror qo shimchasiz ham ma’no munosabatiga ko ra 

antonim hisoblanadi: 

Layl ﻞﯾﻠ - tun, nahor راﮭﻨ - kunduz.