Qo`lyozma huquqida

19

.  Eski o zbek tilida hozirda “ko rishni istab g amgin bo lmoq”, 

“sog inch his etmoq” mazmunidagi sog in- ï(sag ïn-) fe’li ushbu mazmundan 

tashqari “hisoblamoq”, “tushunmoq”, “gumon qilmoq”, “o ylamoq” ma’nolarini 

beradi.  Shuningdek,  sag ïndurmoq fe’li

 

 “eslatmoq”, “esga solmoq”; “esga 

olmoq” mazmunlariga ega

20

. Jumladan, Alisher Navoiy asarlarida shu bosh ma’no 

asosida sag ïn- fe’lining qo yidagi ma’no qirralari ko zga tashlanadi: 

 1. O ylamoq: Sahar namozin ayturda ul xuftan sog indi. (MAT, 17:27); 

 2. Hisoblamoq, ...deb bilmoq: bozurgon meni yaxshi amin kishi sog inib,.. 

(MAT, 17:72);  

3. Faraz qilmoq; tasavvur qilmoq: Abu Solih o lsa, kim bila suhbat 

tutqungdur? Dedim: bilmon. Dedi: holo hamul sog inki, ul o lubdur. (MAT, 

17:99);  

4. Umid qilmoq, umid bog lamoq: Sog indimki,  oxir  bo lg usidur. 

(MAT, 17:218);  

5. Gumon qilmoq: Masjid hodimi ul suvni ko rub sog inibdurki, darvesh 

bavl qilibdur. (MAT, 17:163).  

6. Sog inmoq, istamoq: majolisu mahofilda ani sog inib,  istihson  qilur 

ermish. (MAT, 17:226).  

Shuningdek, eski o‘zbek tilida sag ïndurmoq fe’lining “eslamoq” asosida 

yuzaga kelgan “qayg urmoq”, “g amini emoq” semasi ham mavjudligini 

ko ramiz: “oxir o zni sog indurmoq  kerak” (MAT, 17:208) jumlasida matn 

taqazo qilgan mazmunga bu so z ko ra “odam o zini ham o ylashi, 

qayg urishi kerak” ma’nosida keladi.  

  

Ayrim mulohazalar fe’lning “sog inch hissini tuymoq” va “o ylamoq” 

ma’nolari o rtasida bog liqlik borligini ko rsatib, har ikkala mazmun biror 

                                                             

19

 Ўзбек  тилининг  изоҳли  луғати. Беш  жилдли. Учинчи  жилд. – Тошкент: Ўзбекистон  Миллий 

энциклопедияси. – Б. 562-563.  

20

 Иброҳимов  С.,  Шамсиев  П.  Навоий  асарлари  луғати.  –  Тошкент:  Ғафур  Ғулом  номидаги  Адабиёт  ва 

санъат нашриёти, 1972. – Б. 571.  

---

18 

 

nuqtada tutashishini ochib beradi. Bu fe’lning hozirgi o zbek adabiy tilidagi 

qadimgi qadimgi turkiy tilda mavjud bo lgan “biror kishi haqida qayg urmoq” 

ma’nosini  beruvchi  saqï

21

 asosida  shakllanganini  e’tiborga  olsak,  saqï  // 

sag ï

22

ning o zi qachonlardir mustaqil bo lgan “istamoq” yoki “yaxshi 

ko rmoq” ma’nosidagi sa-ga borib taqalishi yanada oydinlashadi. G.Ramsted bu 

ma’nolarni tungus tilida mustaqil holda “gapirmoq”; “o ylamoq”; “qilmoq” 

ma’nolarini  beruvchi  sa- fe’liga qiyosan belgilaydi

23

. Bizningcha, bu fe’lning 

tungus tilidagi dastlabki ikki ma’nosi turkiy tillarda ham bo lgan. Deylik, 

sav//sag  – “xabar” hamda hozirgi vaqtda “kuyov tomondan qiz tomonning 

roziligini olish uchun vakil qilingan shaxs”; qadimgi turkiy va XI-XIV asr 

yodgorliklarida  “elchi”;  “payg ambar”  ma’nolaridagi  savchï  so zlari  shu 

mazmun asosida shakllangan. Sa-ning “istamoq” ma’nosi va fe’l maylini ifodalash 

vazifasiga o tishi xususida turkologiyada e’tiborli ishlar qilingan

24

.  E’tibor 

qaratsak, sa-ning ma’nolaridan biri “o ylamoq”. Analogiya asosida fikr yuritsak, 

saq // sag  shaklida “o y”, “fikr” ma’nolaridagi ot shakllangan. Undan -n 

qo shimchasi  vositasida  saqï // sag ï  shaklli  o ylamoq  <  istamoq  <