Qo‘llashi, atom energetikasi hamda katta shaharlar chiqindilarini dunyo okeaniga

termayadro reaksiyasi
tufaylidir. 
Quyosh nurlari – bu
vodorodning 4 dona
va
geliyning bir dona
atomining
qo‘shilganidir
[19, 29]
.
Termayadro reaksiyasi quyoshning ichida temperatura t
0
= 20 mln.S
0
ga
etganda boshlanadi. SHuning uchun termayadro energiyasi er yuzidagi barcha
energetik resurslarning birinchi manbai hisoblanadi; ko‘mir, neft, gaz; 
gidroenergiya; shamol va okeanlar energiyasi.
Quyosh er yuzida barcha energiya turlarining manbai hisoblanadi. Quyosh
har sekundda o‘rtacha 88 
×
10
24
kaloriya issiqlik yoki 368 
×
10
12
TVtenergiya
tarqatadi. Ammo bu energiya miqdorining atigi 2 
×
10
-6
%, ya’ni 180
×
10
6 
TVt
miqdorigina er yuzasiga etib keladi. SHu miqdor ham er yuzidagi barcha doimiy
energiya ishlab chiqaruvchi qurilmalarning energiyasidan taxminan 5000 barobar
ko‘pdir.
7.2 Quyosh energiyasi kadastri. 
Quyosh radiatsiyasi oqimi hamda tashayotgan energiya yig‘indisi to‘g‘risi-
dagi ma’lumotlar quyosh kadastri hisoblanadi. Quyosh kadastri to‘g‘risidagi
ma’lumotlar quyidagi ko‘rsatgichlarga asosan yig‘iladi:

quyosh radiatsiyasining gorizontal tekislikka tushayotgan oylik va
yillik yig‘indilari;

gorizontal tekislikka to‘g‘ri normal-urinma holatida tushayotgan
quyosh nurlari;

quyoshning nur sochish vaqti.

---

108
Umuman quyosh radiatsiyasi oqimi hamda tushayotgan energiya yig‘indisi
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni quyidagi usullar bilan olish mumkin:

aniq geografik nuqtadagi ma’lumotlarni hisoblash yo‘li-analitik usul
bilan;

qisqa muddatda aniq geografik nuqtada, asbob va jihozlar bilan
o‘lchash orqali, to‘g‘ridan-to‘g‘ri ma’lumot olish bilan;

qabul qilingan yagona usul bilan ko‘p yillik o‘lchashlar o‘tkazgan
meteorologik stansiyalarining ma’lumotlari yig‘ilgan ma’lumotnomalar– dan
ma’lumot olish bilan.
Quyosh energiyasidan foydalanishni hisoblashda asosan, quyosh nurining
1 m
2
maydonga berayotgan energiya miqdori hisobga olinadi. Koinotning
atmosfera qatlamidan yuqori qismiga tushayotgan quyosh radiatsiyasining
energiyasi
1,395 kVt/m
2
ni tashkil qiladi va bu miqdor
quyosh doimiysi
deb
ataladi. Ammo bu miqdor er yuzasiga etib kelguncha har xil qarshiliklarga
uchraydi hamda yilning fasli va hisob qilinayotgan hududning kengligiga nisbatan
uning miqdori o‘zgarib turadi. Masalan, 
Er yuzasiga tushadigan quyosh nurlarining
o‘rtacha intensivligi:

Evropa mamlakatlarida – 2 kVt soat/m
2
;

Tropik va Osiyo mamlakatlarida – 6 kVt soat/m
2
ga teng.
O‘zbekiston Respublikasi serquyosh mamlakatlardan hisoblanadi. Bir
yilda
o‘rtacha [13]:

300 kun quyoshli kun hisoblanadi;

2980÷3130 soat temperaturaning o‘rtacha mikdori +42
0 
S ni, kunning
uzunligi 14-16 soatni tashkil kiladi (60-rasm); 

cho‘l rayonlarida temperatura + 70
0 
S gacha ko‘tariladi;

har bir m
2
maydonda 1 yilda 1900-2000 kVt gacha quyosh radiatsiyasi
hosil bo‘lishi mumkin (61-rasm).
60-rasmdaO‘zbekiston Respublikasida hududning kengligi va yilning fasliga
nisbatan kunning yorug‘ vaqti, 61-rasmda esa Markaziy Osiyo mamla-

---

109