Qiziqarli kimyo



Download 5,03 Mb.
Pdf ko'rish
bet89/97
Sana03.03.2022
Hajmi5,03 Mb.
#479948
1   ...   85   86   87   88   89   90   91   92   ...   97
Bog'liq
hjacki 1824 Qiziqarli kimyo

yog
kislotalaming efindir, yam у og‘ 
yoki m oylarga glitsiridlar deyiladi.
3 151. E tilenglikol CH , OH - C H 2 OH oddiy ikki atom li spirt. U ning 
suv bilan aralashmasi antifriz sifatida, plastm assalar ishlab chiqarish- 
da su ’niy tolalar hosil qilishda, kim yoviy sintezlar (erituvchilar, port-
170


lovchi moddalarva boshqalar) da, tamakichilik, to'qimachilik vasanoat- 
ning boshqa sohalarida ishlatiladi U zaharli modda.
3 .1 5 2 . N o v sh a d il y o k i a m m o n iy x lo rid N H 4CI k a v s h a rla s h d a
q o ‘llanilish m ing sababai shuki, u m etall sirtidagi oksid pardani 
y o ‘qotadi vam etallga yaxshi payvandlanadi.
3.153. Yonib turgan o ‘tni y onishgayordam berm aydigan gazlar, y a ’ni 
karbonat angidrid, sulfit angidrid gazlan v ak u ch li azot oqimi bilan 
o‘chmsh mumkin.
3.154. Tarkibida 1% li qo‘rg‘oshin b o ‘lgan q alayga“ oziq-ovqat qalayi” 
deyiladi. U konserva bankalari tayyorlashda va boshqa oshxona 
b u y u m la n tay y o rlash d a qoM laniladi. T ark ib id a 1% dan k o ‘p 
qo ‘rg ‘oshin bo 'lgan qalaygatexnikaviy qalay deyiladi va u kavshar­
lashda, qotishm alar tayyorlashda ishlatiladi.
3.155. Suvsiztabiiy alum im y oksid (AI20 3) g ak o ru n d deyiladi. U kul- 
rang m ineral b o ‘lib q attiq lik jih a tid an olm osdan keyingi ikkinchi 
o 'rin d a turadi. K arborund (SiC) - krem m y karbid b o ‘lib, koks va 
kvars qum ini elektr pechlarda pishirib s u ’niy ravishda olinadi. Ko- 
rund va lorborundlar sanoatda abraziv (silliqlovchi) m aterial sifatida 
k o ‘p ishlatiladi.
3.156. X lond kislotani metallar bilan ta’sirlashuvini sekinlashtinsh maqsa- 
dida, unga form alin yoki boshqa m oddalar (m gibotorlar) q o ‘shiladi. 
Ingibirlangan xlorid kislotani po ‘ lat idishlarda tashish va uzoq vaqt 
davomida saqlash mumkin.
3.157. Oddiy haroratdatoshko‘m ir kislorod bilan issiqlik chiqarib sekin 
oksidlanadi. Toshko‘m im ing zich k a tta to ‘dasi ichida esa, ajralayot- 
gan issiqlik to ‘plamb, yong‘in chiqishiga, y a ’m oksidlanish reaksiyasi 
yonish reaksiyasigaaylamshi mumkin. Shunmg uchun ham toshko‘mir 
k a tta to ‘d aholidasaqlanm aydi. Yong‘inning oldini olish m aqsadida 
har xil choralar k o ‘riladi.
3 158. To‘la b o'lm agan benzinli idishda b u g 1 i bilan havo aralashm asi 
hosil b o ‘ladi. B u aralashm a biror uchqun ta ’sirida ham portlashi 
mumkin. Shuning uchun xavfsizligi bo ‘yicha, benzin bilan to ‘ ldirilgan 
ldishga m sbatan to ‘ la bo‘ lmagan idish xavfliroq.
171


3 159 Yonib turgan gugurt ch o ‘pining kichkinayuzasini sh am oltezso - 
vutadi, gulxandagi o ‘tin cho ‘plarining yuzasi katta b o ‘ lganligi uchun 
uni shamol sovuta olmaydi. Shuning uchun gugurt cho‘pi tez o‘ chadi, 
gulxanning esayonishi havo ko ‘p o‘tishi tufayli tezlashadi.
3 160. Tabuy gaz tarkibida 95 % gacha metan C H 4 va kam m iqdorda etan 
C 2H6, propan С3Н Я va butan С ,H10 va juda kam miqdor benzin bug‘ lari 
b o ‘ ladi. Tabuy gaz m ustaqil va alohida konlar hosil qiladi. Yo‘ ldosh 
gazlar esa neft qavatinmg уuza qismida hosil bo ‘ lib, unda 75% atrofida 
m etan, qolgan qism ini esa etan, propan, butan gazlan ham da gazolm 
nomli yengil b e n a n bug‘ lari tashkil etadi. Botqoq gazi esa, havosizjoy- 
da maxsus bakteriyalar ta’sinda о ‘ simlik qoldiqlarimng chinshi natija- 
sida hosil b o ‘ ladi. Uning tarkibida 70% gacha m etan va boshqa gazlar 
aralashgankarbonarangidnd C 0 2 g a a bo‘ladi. Rudagazi esatoshko‘mir 
hosil b o ‘ lishjarayonida vujudga kelib, u ham gazlar aralashm asidan 
lborat. Bu gaz shaxta havosi bilan aralashib xavfli portlovchi aralash- 
mani hosil qiladi.
3 161. Torm oz suyuqligi g litserm y o k i kastor m oyi (40-50% ) va spirt 
yoki atseton aralashm asidan lborat. Gidravlik torm ozga ega b o ‘ lgan 
avtom obillarning torm oz qurilm asiga quyiladi. Bu suyuqlik -40 va - 
50° С sovuqlikda ham m uzlaydi, issiqlikda bu g1 lanm aydi va rezm a 
detallarmi yem irm aydi. Uni avtol bilan alm ashtirib b o ‘lmaydi, u tor­
m oz qunlm asini ishdan chiqaradi.
3 162. Tabuy shohi tolasi kuydirilsa, k u y g a n so ch hidi seziladi, su n ’iy 
shohi tolasi kuydirilsa, qog‘ozyoki p ax ta to ‘qimasi kuyigi hidi chiqa- 
di.
3.163. M akkajo‘xori - nafaqat don, silos, non, sut va go ‘sht, balki kim yo 
sanoatining qimmatli xom ashyosi ham hisoblanadi. Undan vona spir- 
ti, sivush m oylari va boshqalar olinadi.
3.164. Buxoro viloyatidagi Gazli, Samarqand viloyatidagi O g‘ alik (ohak- 
lik), Farg‘ona viloyatidagi O ltingugurt, Toshkent viloyatidagi Oltin- 
topgan aholi punktlari qazilm a boyliklar nom iga qo‘yilgan.
3.165. Buxoro sintetik tola ishlab chiqarish zavodi, Navoiy kim yo kom- 
binati, Chirchiq kim yo kombmati, Qashqadaryo kim yo majmuasi, Sa­
m a rq a n d s u p e rfo s fa t zav o d i va b o s h q a la r u c h u n B u x o ro va 
Qashqadary oning Sho‘ rtan tabiiy gazlari xom ashy о bo‘ ladi.
172


3.166. Sobiq S ho‘ro hukumati d a v rid a 0 ‘zbekiston tabuy qazilm aboy- 
liklaridan ko‘proq foydalanish maqsadida yangi konlar ochildi va ular- 
ning yonlarida shu kon mahsuloti asosida ishiaydigan sanoatjoylash- 
gan yangi shaharlar paydo b o ‘ldi. M asalan, O hangaron havzasidan 
katta to sh k o 'm ir koni topilib, shu jo y da O hangaron shahri, Q uram a 
to g 1 landan topilgan rangli metall rudalari chiqadigan konlam i ishga 
solish bilan unda Olm aliq shahri, Gazhdan chiqadigan tabny g aztu- 
fayli Gazli va Navoiy shaharlari, Q izilqum etagida oltin koni topil- 
gani tufayli Zarafshon shahn va shularga o ‘xshash Bekobod va Quva- 
soy shaharchalari vaboshqalar vujudgakelgan. M ustaqillik davrida 
esa bu qazilma boy liklar, masalan Muborak hefti, Sho‘ rtan tabny gazi 
tufayli M uborak kabi shaharchalar tashkil topib yana ko'rkam lashib. 
obodonlashmoqda.
3.167. Entm ada vodorod va gidroksil lonlari borligi mdikatorlar (lakmus 
entmalari ko‘k vaqizil lakmus qog‘ozlari, universal lakmus qog‘ozi, ge- 
nalftaleinning spirtdagi entmasi, metiloranj entmasi va boshqalar) yorda­
mida hamdafizikaviy qurilm a“pN metr” asbobi yordamida aniqlanadi.
3.168. SogMom odam oshqozonidaham m a vaqtx lorid kislota eritmasi 
bo ‘ ladi. Bu kislotani m e ’da osti bezi ishlab chiqaradi va oshqozonda 
o v q a t h a z m b o 'l i s h i n i t a ’m in la y d i
3.169. Xlorat kislotaning kaliyli tuzi K C IO , kuchli oksidlovchi b o ‘ lib 
tabiatda erkin holda uchram aydi. Qaynoq ishqor eritmasi (KOH) ga 
x lo ry u b o rish y o 'li bilan bertoletuzi K C I0 3olinadi;
6 K O H + 3CI2 
5 KCI + K C I 0 3+3 H ,0
uni dastlab 17 86-yilda fransuz kim yogari B ertolle k a sh f qilgan va 
uning sharafiga bertoletuzi nomini olgan.
3 .1 7 0 .1789-yildaA. Lavuazyekimyoviy elementlaming binnchi klassi- 
fikatsiyasini yaratdi, u barcha oddiy moddalarm to ‘rt guruhga (metall- 
maslar, metallar, kislotatadikallari va “ oksidlar”) ga ajratdi.
1812-yilda Berselius barcha elem entlam i m etallar va m etalm aslarga 
ajratdi. B u klassifikatsiya d a g ‘al va noaniq edi, lekin shunga qara- 
m asdan haligacha o ‘ z kuchmi y o ‘ qotamay kelmoqda.
1829-y ilda Debereyner uchta-uchta elementdan lborat o‘ xshash element- 
laming gumhlarini tuzdi va ulami tnadalar deb atadi. Har qaysi triadada
173


o‘rtadagi elementnmingatom massasi ikkichetdagi elementlamingatom 
massalari yig‘indisming ikkiga bo‘ linganiga teng. 0 ‘sha vaqtda m a’lum 
bo‘ lgan elementlardan faqat yettita tnada tuzish mumkin edi.
F ran suzo lim i Shankurtua elem en tlaratom m assalarini ortib bori- 
shiga muvofiq spiral bo‘ylab ulami joylashtinb ko‘rdi. Bunda element- 
lar spiralda bir ustunda joylashishini kuzatdi. 
1865-yildainglizkim yogari N yulends m a ’lum b o ‘lgan elem entlam i 
atom massalari ortib borishiga muvofiq joylashtinb, har 7 elem entdan 
keyin o ‘xshash elm ent to ‘g ‘ri kelishim kuzatdi. 
1864-69 -y illard av om id an em is olimi L .M ey er4 4 elem entdan ibo- 
ratjadvalni taqdim etdi. U oxirgijadvalni 1869-yil dekabr o y id ae ’lon 
qildi Bu vaqtgakelib, D I M en d eleyev to m o nid and avn y q o n u n (l- 
m art 1869-yil) kashf etilgan edi.
3.171. Alum iniy sulfattuzi eritmasiga ishqor ta’siridan dastlab suvda eri- 
m aydigan alum iniy gidroksidi iviqlari hosil b o ‘ladi. A m m o alum iniy 
gidroksidi amfoter gidroksidi bo‘lganligi uchun keyingi qo‘yilgan ishqor 
bilan ta’sirlashib, natriy m etallyum inattuzini hosil qiladi. B u tu z s u v ­
da erib ketadi va iviq y o ‘ qoladi.
3 172. Yog'och konsentrlangan sulfat kislota ichiga tushirilsa u yonmas- 
danoq ko‘ mirga ay lanadi Chunki, у og‘ och sellyuloza moddasidan tashkil 
topgan b o ‘ lib u tabiiy uglevoddir Sulfat kislota undagi vodorod va 
kislorodni su v ta rz id a o ‘zigayutadi, uglerod e sa k o ‘m irtarzidaqoladi.
3 .173. Surma elem entining sulfid binkm asi “surm a” nomi bilan kipnkka 
surkaladi. Uningform ulasi Sb2 S, dir.
3.174. U ugleroddir. Uglerodning shakl o ‘zgarishlandanbiri b o ‘lganol- 
mos oltindan qimm atturadi. Ikkinchisi qurum bo‘lib pechkalar v aqti- 
vaqtida tozalanganda qurum chiqarib tashlanadi.
3 175. Kishi nafas chiqarganda karbonat angidnd gazini ham chiqaradi. Hafas 
havcsining4-5% ini CO, tashkil etadi. Buhavoohaklitiniqsuvni loyqalatadi: 
Ca (O H ), + ’ C 0 2 = |C a C 0 32 + H ,0
3 176. Olovm puflaganda nafasdan chiqayotgan karbonat angidrid gazi 
ch o ‘g ‘langan k o ‘m ir bilan ta ’sirlashib, is gazi C O m hosil qiladi. U g­
lerod (П)- oksid yoki is gazi ju d a zaharli gaz b o ‘ lib, nafas olganda
174


havo bilan о 1 pkaga kirib, zaharlay boshlaydi Bosh aylanishi esa zaha- 
rlanish boshlanganligining belgisidir.
3.177. Qayin daraxti tanasinm gpo‘stlog‘i tilib q o ‘yilsa, undanshinn shira 
oqadi, uni qaynatib shakarolish mumkin. Shuningdek, yantoqning bir 
xil navi o ‘zyaprog‘i orqali chiqaradigan shira, quyosh issiqligi ta'sirida 
kristallanib, shakari qotib qoladi Uni silkitib - silkitib y ug‘ ib olish 
mumkin. N urotatum aniningahohsi yantoq shakaridan qadim zamon- 
lardan ben foydalamb keladilar.
3.178. O 'zb ekiston F anlarakadem iyasm ing akadem igi M.N. Nabiyev 
va uning shogirdlari m ineral o ‘g ‘itlarning fizikaviy kim yosi bilan 
shug‘ ullanib, o‘g‘ itlaming yangi samarali turlarini yaratib kelmoqdalar
3 179. 0 ‘zbekiston F anlarakadem iyasiningakadem igi К S. Axmedov 
va unm g shogirdlari suvda eriydigan polim erlar va sirt -- aktiv m od­
dalam i sintez qilish v aularni x a lq x o ‘jaligida qo'llash b o ‘yicha tad- 
qiqot ishlan olib borm oqdalar
3.180. A kadem ik S. Yu. Yunusov va uning shogirdlari o ‘sim liklam ing 
o ‘sish joy i va vegetatsiya d av rig abo g 'liq h oldaularnin g ham m a or- 
ganlaridagi moddalami kom plekstadqiq qilish bilan shug‘ullamb kel- 
ganlar va shug‘ullanib kelm oqdalar

Download 5,03 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   85   86   87   88   89   90   91   92   ...   97




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish