Qiziqarli kimyo

II. B ILASIZM I?
2.1. KIM YO FA N I TARIXI TO ‘G ‘RISID A B IL A SIZ M I?
2.1.1. ... taxminan 100 ming yil ilgan ibtidoiy odamlar isimsh maqsadida 
o‘tdan foydalanishgan.
2.1.2.... ibtidoiy jamiyatning boshlarida odamlar tab iatda uchraydigan 
erkm metallardan zeb-ziynat buyum lari, neolit davrida esa ulardan 
mehnat va ov qurollari tayyorlaganlar.
2.1.3.... ibtidoiyjamiyat davridaba‘zi mineral bo‘yoqlar (oxra, umbra 
va boshqalar) ma‘lum bo‘gan. Ulardan to‘qimalami ranglashda, g'orlar 
devonga rasmlar chizishda foydalanilgan.
2.1.4.... qadimgi misrliklar, armanlar va boshqa qadimgi xalqlar mete- 
orit temirini bilishgan va unga “osmondan tushgan tosh” deb nom be- 
nshgan.
2.1.5.....quldorlikjamiyati davrida odamlar metallurgiya bilan tamsh
edi. Mesopotamiya, Kavkaz, Markaziy Osiyo va Misrda oltin qazib 
olish va tozalash bilan mashg‘ ul bo‘ lganlar. Rudalardan mis, qalay, 
qo‘rg‘oshin, kumush va simob hosil qilish yo'llari malum bo'lgan.
2.1.6.... odamlar dastlab metallar orasida misdan foydalangan. Qadimgi 
metali buyumlar misdan tayyorlangan. Odamlar, tabiatda erkm uchray­
digan misdan uy-ro‘zg‘ or buy umlari tayyorlashgan.
2.1.7.....quldorlik jamiyati odamlan mis olish va undan buyumlar tayyor-
lashni (mis davr), keyinroq mis qotishmalari va bronza buyumlan tay­
yorlash (bronza davn) bilan tanish bo‘lgan. Miloddan oldmgi uch 
mingmchi yilliknmg o‘rtalarida “bronza davri ” boshlangan.
2.1.8.... miloddan taxminan 1200 yil llgari Kichik Osiyoda, Armaniston 
janubida, M isr va M esopotamiyada rudalardan temir olishni 
o‘zlashtirganlar. Shundan so‘ng “temir davri” boshlangan.
2.1.9.... “kimyo” so‘zi qadimgi M isr“xyuma” so‘zidan olingan bo‘lib, 
ma’nosi tuproq demakdir.
2.1.10......Iskandar Zulqarnayn (Aleksandr Makedonskiy) vafotidan
(miloddan oldmgi 323 yilda) keym uning lashkarboshisi Ptolomey- 
soter Iskandariya(Misrdagi Nil daryosining quyilishjoyida) shahrida
47

---

Fanlar akademiyasi tashkil etgan. Bu akademiyada matematik Evklid 
va mexanik Arximed ljod qilganlar.
2.1.11... Aleksandriyaakademiyasi taxminan ming yil davomida mavjud 
bo‘lgan. UVIIasrgakelib, dmiy yunshlar natijasida yo‘qqilingan.
2.1.12... Aleksandnya akademiyasi olimlan tabiat falsafasiga biror yan- 
gilik kiritmagan, ammo metallurgiya, bo'yoqichilik san‘ ati, don tayyor- 
lash bilan shug‘ullarub bu sohalami bir oz nvqjlantirgan. Ularalkimyo- 
ning vujudga kelishiga sababchi bo‘ lgan.
2.1.13.... alkimyo, IV asrdan XVI asrgacha davom etgan. U Misr, Yunon, 
Arab va o‘rtaasr alkimyosi davrlariga boMinadi.
2.1.14.... VIIasrgakelib, islom dini vujudgakeldi. Natijada, arablar- 
ning istilosi boshlanadi. Ko‘pchilik Sharq mamlakatlari va CKrtaOsi- 
yo bo‘ysundirilib, Misr,Shimoliy Afrika va Ispaniyazabt etiladi. Arab- 
lar lmpenyasining markazi Damashq, keyin esa Bog‘ dod bo‘ lgan. Bu 
shaharlarda Fanlar akademiyasi tashkil qilmgan. Shu vaqtga kelib 
alkimyo rivojlana boshlagan.
2.1.15... birinchiarabalkimyogari(721 -815y)JobiribnXayyonbo‘lgan 
(G‘arbda uni Geber deyishgan). U Aristotel ta’limotini qabul qilib, 
simob va oltingugurtdan kumush va oltin olishni o‘z oldiga vazifa qilib 
qo‘ygan.
2.1.16.... Abu-Bakr Muxammad al-Rozi (865-925y.) Jobir inb Xayyon 
ishini davom ettirib, tibbiyotvaalkimyo bilan mashg‘ul bo‘lgan. U, 
o‘sha davrda ma’lum bo‘ lgan moddalami uch guruhga-tuproq mod- 
dalari (minerallar), o‘ simlik va hayvon moddalariga bo1 lgan. Al-Rozi 
atomni tan olsa ham Aristotel ta’ iimotidan voz kechmagan.
2.1.17. 0 ‘rta Osiyoning buyuk olimi Abu Ali ibn Sino (980-1037-y.) 
tabib vamashur kimyogar bo‘lgan. U ko‘pchilik kimyoviy moddalar- 
ni don sifatida ishlatgan. U Aristotel ta’limotini ma’qul bilib, arablar 
alkimyosini qattiyan rad etgan. Uning fikncha oddiy metallardan asil 
metallar hosil qilib bo‘ lmaydi.
2.1.18... alkimyogarlar temirdan, misdan va kumushdan oltin hosil qil- 
sa bo‘ladi deb hisoblagan. Buning uchun falsafiy tosh (iksir) kerak, u 
topilsa oddiy metallardan asil metallar hosil qilsa bo‘ladi deb hisob-
48

---

laganlar. Ular qariyb ming yil davomida falsafiy toshni izlaganlar.
2.1.19... G'arbiy Yevropa alkimyosi XII asrdan boshlangan. Ko‘pchilik 
arabalkimyogarlarningasarlari lotinchagatarjimaqilingan. Dastlab 
G‘arbiy Yevropa alkimyogarlari din peshvolari bo'lishgan.
2.1.20. mashhuralkimyogarlar orasida Buyuk Albert (1193-1280y)ham 
bo'lgan. Umonax, episkop bo'lgan vaalkimyo bilanto'lam ashg'ul 
bo‘ lgan. U asarlarida oddiy metallarga maxsus ishlov va rang berilsa, 
asil metallarga aylanadi deb ta’kidlagan.
2.1.21... arabalkimyogari AlxidBexil (12asr)siydikdanfosfomi hosil 
qilib, unga“karbunkul” deb nom bergan. “Karbunkules” lotinchaso'z 
bo'lib, ma’nosi“ko‘miri bor” demakdir.
2.1.22.... buyuk ingliz alkimyogari Rqjer Bekon (1214-1294 y.) monax 
bo'lib, bir necha vaqt Panjda va Oksfordda dars bergan. Uning 
hamkasblari Bekonni jodugar deb hisoblashgan. Bekon “ Alkimyo oy- 
nasi” nomli kitobyozgan. Ukitobidafalsafatoshi to'g'risida chalkash 
fikrlar bayon qilgan.
2.1.23... olimlar oltinni topib, uni rangjihatidan quyoshga, kumushni esa 
oyga oxshatgan. Keyin alkimyogarlar mulohaza yuntib qolganlar, chun­
ki o'sha vaqtda yettita sayyora (Quyosh, Oy, Venera, Yupiter, Saturn, 
Mars va Merkuriy) va yettita metall (oltin, 
k u m u s h , m is , 
qalay, 
qo'rg'oshin, temir, simob) ma'lum edi. Yetti somga qadimdan odam- 
lar maxsus ahamiyat berganlar Bu haligacha davom etib kelmoqda. 
Masalan, haftaning yetti kum, yetti olam, yetti osmon, bolayettiga 
kirganda maktabga borishi va hokazo. Haqiqatda esa sayyoralar ham, 
va metallar ham ko'pchilikni tashkil etadi.
2 1.24... alkimyogarlar falsafiy toshni qidinb ko‘p kashfiyotlar qilgan: 
spirtlar, chinni, porox, turli kislotalar, ishqorlar, tuzlar, dori-darmon- 
lar, ranglar hosil qilmdi; moddalami olish uchun o'nlab kimyoviy usul- 
lari filtrlash, bug'latish, kristallar hosil qilishni o'zlashtirganlar.
2.1.25... XVI asrga kelib, yangijarayon - tibbiyot kimyosi (yatrokimyo) 
vujudga keldi. Yatrokimyonmg mashhur namoyandasi, nemis olimi 
Parasels(1493-1541y.)bo'lgan. Ualkimyogarlartarafdori bo'lib,“fal- 
safa toshi” mayjudligiga ishonar edi.
49

---

2.2.26. 
1597-yildanemisolimivatabibi ALibaviytomonidankimyotanx- 
ida birinchi bo‘ lib kimyodan darslik kitobi yozilgan. Bu kitobda oltin, 
kumush, temir metallan,o‘ simliklar shirasi, sharob va boshqa moddalar 
to‘g‘ risida yozilgan edi. Ko'pyillar davomida bu kitobtabiblarvadori- 
darmon tayyorlovchilar uchun asosiy qo‘ llanma bo‘ lib kelgan.
2.7 27., . yatrokimyoning buyuk vakili, golland olimi VanGelmont (1577- 
1664) edi. U Aristotel va alkimyogarlar ishlanni rad qilib, kimyo tari- 
xida binnchi marta miqdony izlanishlar (tadqiqotlar) o‘tkazgan. U 
ko‘miryonganda qandaydir“havo” chiqishini aniqlab, unga“o‘rmon 
havosi” yoki “gaz” deb nom bergan. Uning fikricha, “gaz” yunoncha 
“xaos” so‘ziga bog‘liq boMib, qadimgi slavyanlarso‘zi “gasit”dan 
olingan (karbonat angidrid haqiqatda ham ko‘mir yonganda hosil 
boMadi va olovni o‘chiruvchi hisoblanadi).
2.1.28 .. XVI asrda yana bir jarayon - texmka kimyogarlari paydo 
boMgan. Bu jarayon kimyogarlari turli xil moddalar ishlab chiqarish 
bilan mashg‘ ul bo‘ lgan.
2.1.29.... texnikakimyogarlarinmg buyuk namoyandasi Iogan Rudolf Qou- 
ber (1604-1668 y.) boMgan. Glouber natriy sulfat tuzini ajratib olgani 
uchun, uning hamkasblan bu tuzga “glouber tu a ” deb nom bergan.
2.1.30. ... Van Gelmont pnevmatikaviy kimyo (gazlar kimyosi)ga asos 
solgan olimdir. Gazlar kimyosining namoyandalari Boyl (1660), Man- 
otta (1667), Volta (1792) va Gey-Lyussak (1802)lar gazlarga oid qo- 
nunlami kashf qilgan edi.
2.1.31.... ingliz olirm Robert Boyl suyuqliklarmuhitini (kislotaligi, ishqony 
va neytralligi) aniqlash uchun birinchi marta lakmus qog‘oani tayyorlab 
ishlatgan edi. U kimyo famga“analiz” so‘ani binnchi boMib kintgan.
2.1.32.... XVTBl asming mashhur ekspenmentator (tajribakor) kimyogan 
- shved don tayyorlovchisi Karl Velgelm Sheele edi. Uning qo‘ li qaysi
I ismga tegmasin, albatta biror narsani kashf qiladi deyishardi. Umn qisqa 
bo‘ lishiga qaramasdan (44 yil umr ko'rgan) o‘ nlab oddiy va murakkab 
moddalami kashf qilgan. Karl Sheele ftor, xlor, marganes, molibden, 
volfram, azot, kislorodni kashf qilgan va glitserin, sianid kislota, olma 
kislotasi, limon kislotasi, sut kislotasini binnchi bo‘ lib hosil qilgan hamda 
ulammgxossalanni o‘rgangan, Suvakdan fosfomi ajratib olgan.
50

---

2.1.33... yunonfaylasuflanLevkipvaDemokritfikncha, butunolamjuda 
may da bo‘ linmaydigan zarrachalardan, ya’ni atomlardan va bo‘shliq 
fazodan iborat. Atomlar doimo harakatda bo‘ ladi.
2.1.34.... XVII asming boshlariga kelib, atom to‘g‘risidagi ta’ limot qay- 
tadan paydo bo‘ldi. J.Bruno (1548-1600) atom ta’ limotim e’tirof qilib, 
atomlaming o‘zaro binkmasmi “molekula” deb atagan (“molem”- lotin- 
chaso‘z b o ‘lib, massa, to‘da demakdir).
2.1.35.. .RobertBoylo‘zming“Shakkokkimyogar” nomlikitobida(1661 
y.) olamning asosi to* rt unsurdan (suv, havo, o‘ t va tuproq) iborat degan 
ta’limotnitamomanradetgan. Uningfikncha, element oddiy modda bo‘lib, 
“tanachalar”dan iborat (tanachalotinchasiga“korpuskula” deyiladi). Ular 
bo‘lmmaydi. Elementarko‘p, chunki moddalar juda xilma-xildir.
2.1.36. ... Robert Boyl metallami retortada qizdirib, ularning masasasi- 
ni ortishini kuzatgan. Uning fikricha, “o‘tmoddasi” metall bilan biri- 
kib massasi ortadi.
2.1.37. ... M.V.Lomonosov korpuskalani e’tirofetib, fizikaviy hodisa­
lar korpuskalar harakatidan vujudga keladi deb hisoblagan. Uning 
fikricha, korpuskalalar elementlardan (yani atomlar) tarkib topgan.
2.1.38......M.V.Lomonosov metalga kislota bilan ta’sir etib, vodorod
gazi hosil qiladi. Uningcha, bu gaz metaldan ajraladi. U yonuvchi 
gaz bo‘ lib, Lomonosov uni flogiston (ma’nosi “yonuvchi” demakdir) 
deb hisoblagan. 20 yildan keyin mgliz olimi Genri Kavendish 
Lomonosov tajribasmi takrorlab, vodorod gazi metaldan ajralmas- 
ligini va и flogiston ham emasligini e’tirof etadi. Shunday qilib, Kav­
endish flogiston nazanyasiga qattiq zarba berdi.
2 1.39......“Atom” tushunchasini tabiatshunoslik llmiga birinchi marta
mgliz olimi Jon Dalton 1804-yilda kintgan. Uning fikricha, har xil 
elementlar atomlari turli massalarga ega. Shu sababdan ular bir-bir- 
ldan farq qiladi.
2.1.40. ... 1860-yildaGermaniyaningKarlsrueshahridabutunjahon 
kimyogarlarningyig‘ilishi bo‘lib o‘tadi. B uyig‘ilishda“atom” va 
molekula tushunchalan to‘ liq e’tirof etiladi va butunjahon olimlari 
tomonidan atom-molekularta’limot qabul qilinadi.
51

---