Qiyosiy psixologiya reja

SHAXSNING IJTIMOYI USTANOVKALARI

Ijtimoiy ustanovka shaxs xulq-atvorining ichki, anglanmagan yoki qisman anglangan motivlariga kiradi. Masalan, bir kishiga badiiy adabietdan ainan bir guruh asarlar guruhi yoki shu adib yokishini tushunmaidi Usha guruhdan yangi bir kitob kitob qo`lga kirganda u albatta yokishi kerak degan tasavvurda bo`ladi shu manoda olib qaralganda ijtimoiy ustanovka shaxsdagi anglanmagan munosatbatlarga o`xshaydi. Lekin aslida uning tabiati juda murakkabdir. Chunki ijtimoiy ustanovka tushunchasida munosabatlar ham, shaxsiy ma`no ham, baholar sistemasi ham, bilimlar ham o`z ifodasini topadi. Ya`ni ijtimoiy ustanovka shaxsning turli ijtimoiy ob`ektlarga nisbatan munosabat bildirishining ichki mexanizmidir, shu ob`ektlar bilan ishlashga, ularni baholashga hamda ma`lum tarzda idrok qilishga tayorgarlik holatidir.

Ijtimoiy ustanovka muammosi Garbda, ayniqsa, Amerika Kushma SHtatlarida har taraflama chukur o`rganilgan muammolardan hisoblanadi. Amerikalik olimlar uning shaxsning avvalgi hayotiy tajribasiga, undagi ijtimoiy tasavvurlariga bogligini urginib, shaxs xulq atvorini turli sharoitlarda boshqaruvchi mexanizm ekanligini isbot qildilar. (U. Tomas, F. Znanetskiy, G. Olport, M. Smit, K. Xovland, Laper, D. Kats, N. Rokich va boshqalar) ular ijtimoiy ustanovkani bir so`z bilan -"attityud"so`zi bilan ifodalaydilar. 1942 yildaek M. Smit attityudning uch komponentli strukturasini ishlab chiqqan. Bunga ko`ra attityudda uchs qism bo`lib, bo`lar kognitiv qism, affektiv qism hamda konativ qismlardir. Kognetiv qism - bu shaxsdagi attityud obektiga nisbattan bilimlar, uning odam tomonidan anglanishidir. Bunga shaxsdagi bilimlardan tashkari goyalar, tasavurlar prinsiplar va xoka`zolar kiradi. Attityudning affektiv qismi - bu usha ob`ektni hissiy emotsional baholash bo`lib, yoktirish yoki yoktirmaslik tarzidagi hissiyotlar kiradi. Konativ qismi yoki xulq-atvor bilan bog`liq qismiga esa ob`ektga nisbatan amalga oshiriladigan xatti-harakatlar, aynan xulq-atvor kiradi. Lekin ba`zi olimlarda ustanovkaning aynan ob`ektga yoki vaziyatga nisbatan bo`lishi mumkinligi haqida ma`lumotlar ham bor edi. Xususan, Laperning 1934 yilda o`tkazgan mashxur eksperimenti bunga masol bo`lishi mumkin. Eksperimentning mazmuni quyidagicha edi. Laper ikkita xitoylik talabalar bilan AQSH buylab sayoxatga chiqadi. Ular hammasi bo`lib 252 ta mexmonxonada bo`lishib, ularning deyarli barchasida (bittasidan tashkari) ilik, samimiy munosabatning guvoxi bo`lishadi. Ma`lumki, usha paytlarda irkiy belgi bo`yicha odamlarga tanlab munosabatda bo`lishar, xitoyliklar ham sarik tanlilar sifatida kamsitilardi. Laper bilan xamrox bo`lgan talabalarga munosabat bilan olimga bo`lgan munosabat o`rtasida deyarli fark sezilmadi. Saexat tugagach, Laper usha barcha mexmon egalariga minnatdorlik xati yozib, yana usha talabalar bilan borsa, yana ushanday ilik utib olishlari mumkinligini so`radi. Javob faqat 128 ta mexmonxona egalaridan keldi, ularning ham bittasi ijobiy javob, 58 da rad javobi, qolganlarida turlicha formalarida noaniq javoblar olindi. Bundan Laper shunday xulosaga keldi:demak, xitoy millatiga mansub shaxslarga nisbatan ustanovka bilan mexmonxona egalarining real xulq-atvorlari o`rtasida fark bo`lib, aslida ustanovka salbiy ekanligi, vaziyatga qarab esa, u boshqacha-ijobiy namoyon bo`lganligi aniqlandi.

Ijtimoiy ustanovkalarga xos bo`lgan umumiy qonuniyatlardan yana biri uning uzoq muddatli xotira bilan bog`liqligidir. Ayni vaziyatga shakllangan obrazlar uzoq muddatli xotirada saklanib, u yoki bu vaziyatda aktuallashadi, ya`ni "jonlanadi". Masalan, ba`zi bir etnik steriotiplar ana shunday xotira obrazlaridandir. Demak, ijtimoiy ustanovka ob`ektga hamda konkret vaziyatga bog`liqdir.

Shakllangan ijtimoiy ustanovkaning hayot mobaynida o`zgarishi mumkinligi muhim ijtimoiy psixologik ahamiyatga egadir. Amerikalik olim Xovlant fikricha, ijtimoiy ustanovka urgatish Yo`li bilan o`zgarishi mumkin. Ya`ni o`quvchilardagi turli ustanovkalarni o`zgartirish uchun ragbatlantirish yoki ja`zolash sistemasini o`zgartirish lozimdir. Ikki shaxs yoki shaxs bilan guruhning ustanovkalari mos kelmay qolgan sharoitda esa tomonlardan biri ongli ravishda o`z ustanovkalarini o`zgartirishi shartdir. Aks holda nomutanosiblik prinsipiga ko`ra shaxslararo nizo yoki kelishmovchilik paydo bo`lishi mukarrardir.

SHAXS TIPLARI VA ULARNING IJTIMOIY PSIXOLOGIK

XARAKTERISTIKASI

Psixologlarning fikricha (G. Asmolov, P. SHixerev, V. A. YAdov, P. NadiraShvilli va boshqalar) ijtimoiy ustanovkalarni o`zgartirish uchun shu ustanovkalarning sababi bo`lgan vaziyat yoki faoliyatning maqsadi va motivini o`zgartirish shartdir. Shu narsa shaxsning aktiv ongli faoliyatida sodir bo`ladi.

Shunday qilib, shaxs sotsiologiyasi jarayonida turli ustanovkalarni ruebga chiqarish sharoitida faolllik kursatadi. Shunday faollikning natijalarini biz uning ijtimoiy psixologik sifatlarda ko`ramiz. Ya`ni, aktiv birgalikdagi faoliyat, o`zaro muloqot jarayonida shaxsning ijtimoiy psixologik fazilatlari shakllanadi. Shuning uchun ham barcha sifatlar faoliyatda namoyon bo`ladigan hamda muloqotda ko`rinadigan sifatlar guruhida bo`linadi. Masalan, tashki muxit bilan faol munosabat perseptiv ximoya sifatlari, ya`ni o`ziga xavf soluvchi yoki solishi mumkin bo`lgan ijtimoiy ta`sirlardan ximoya qiluvchi xususiyatlar shakllanadi. Bu sifatlarni ba`zi mualliflar perseptiv qobiliyatlar (V.A. Labunskaya) deb atasalar, boshqalari "ijtimoiy ta`sirlarga hissiy javob berish qobiliyati" (A. Bodalev), "kuzatuvchanlik".

SHAXS VA GURUH MUAMMOSI

Biz yo`qorida shaxs tomonidan qanday ijtimoiy ta`sirlar kabo`l qilinadi-yu, u bu ta`sirlarni o`zining ustanovkalari orqali namoyon etib, shaxsiy sifatlarda mustaxkamlashini kurib chikdik. Lekin har bir shaxsning individual, qaytarilmas mavjudot ekanligini nazarda tutsak, uning ta`sir o`tkazuvchi konkret guruhlarining rolini alohida aytmay bo`lmaydi. G. M. Andreevaning fikricha, bu muammo quyidagicha qo`yilishi lozim:"Shaxsda shakllangan ijtimoiy - psixologik fazilatlarning qanchalik sotsializatsiya jarayoni ta`minlangan va real faoliyati kechgan guruhlarning "sifatiga" bog`liqligi muammosi. Masalaning qo`yilishi xakikatdan ham to`g`ri, chunki konkret vaziyatlardagi guruhlarni nazarga olmagan takdirimizda ham, biz qanday tipli guruhning shaxs kamolotiga ijobiy ta`sir ko`rsatishimizni bilishimiz kerak, masalan, ziddiyatli guruh shaxsda to`g`ri faol maqsadlar shakllantiradimi yoki ziddiyatsiz, har qanday sharoitda ham kelishuvchan guruhmi? yoki ko`p yillar mobaynida uzoq muloqotda bo`lgan kishilar guruhi ma`qo`lmi yoki turli-tuman yangi guruhlar kerakmi?

Umumiy psixologiyada va psixologiyaning boshqa tarmoqlariga o`tkazilgan ilmiy izlanishlar natijasida asosan qanday shaxsni "ijobiy" deb atash mumkin, degan savolga qisman javob topilgan. Masalan, A. V. Petrovskiy ana shunday sifatlarning bir yarim mingga yaqinini aniqlagan, lekin usha sifatlarning shakllanishiga zamin bo`ladigan guruhlar haqida shu paytgacha fanda aniq ma`lumotlar yo`q. Anigi shuki, shaxsni tushunish uchun, unga holis baho berish uning faqatgina yaqin kishilari guruhini emas, balki u muloqotda bo`lgan va bo`layotgan guruhlar sistemasi va ularning sifatini o`rganmoq lozim. Chunki, masalan, agar biror shaxs qonunni buzsa yoki yemon, jinoiy Yo`lga kirib ketsa, xulq-atvor motivlarini tushunish uchun uning oilasini, maktabida sinfini, ishxonasida jamoasini yuzaki o`rganib shu asosda xulosa chiqariladi. Lekin bu narsa umuman yetarli emas. Chunki shaxs faqatgina yaqin atrofdagi kishilar guruhininggina tasirida bo`lmay, balki turli katta guruhlarning (sinf, millat, halq, professional guruh, yesh guruh va shunga guruhlardan xulq-atvor normalari, madaniyat va kadriyatlarini uzlashtiradi. Chunki xuddi shu guruhlar shaxs e`tiqodini, uning dunyoqarashlarini ham, belgilaydi.

Ijtimoiy psixologiyada ana shu masala kichik guruhlar doirasida qisman hal qilingan holos. Masalan, A. V. Petrovskiy va V. A. Petrovskiylar shaxsning guruhga "kirishib" ketishi omilini o`rganib kelishgan, YA. L. Qolomonskiy esa har bir guruhning "o`z kiefasi" bo`lib, u shaxs taraqqiyotiga ta`sir kursatadi, degan goyani ximoya qiladi. V. S. Merlin ham bir jamoada shaxslararo munosabatlar va shu guruh a`zolarida ayrim shu guruhgagina xos bo`lgan fazilatlarni tarbiyalaydi, deb yozgan edi. Shuning uchun ham hozirgi kunda ham shaxsni tushunish uchun uning real guruhlarini o`rganish, u yerdagi ustun muloqot tiplarini aniqlash va analiz qilish, guruh a`zolari uchun kimlar xakikiy obruga ega ekanligini bilish muhimdir, degan nuktai-nazar asosida qator tadqiqot ishlari amalga oshirilmoqda.

Shaxsni baholashning asosiy mezonlaridan biri uning jamoa ishiga kushgan ulushidir. Lekin bu ulushni uning o`z mehnat jamoasidagi o`rni, amali yoki umuman qilgan ishlari bilan baholanib bo`lmaydi. Chunki uning xakikiy ulushi qandayligini joyida, usha jamoadagi ishining samaradorligiga kushgan hissasidangina keltirib chiqarish lozim. Shu narsa diqqatga sa`zovorki, guruh a`zolari har bir shaxsni usha ulushga qarab baholaydilar va unga ma`lum munosabatda bo`ladilar. Ana usha baholash "me`eri" har bir jamoada o`zgacha bo`lib, usha guruhda shakllangan normalar tizimini hosil qiladi. Ayni normalarga har bir shaxsning buysunishini guruh "kutadi", kutishlarning oklanishi yoki aksincha bo`lishiga qarab, shaxsga baho beriladi. Jamoa yoki guruh tomonidan berilgan baholar, tabiiy shaxs uchun ahamiyatli bo`lib, u "Men" obrazi orqali o`zida kerakli fazilatlarni rivojlantirishdan manfaatdordir.

Demak, shaxsning o`zi haqidagi bahosi guruhning u haqidagi va boshqa shaxslar haqidagi baholariga bevosita bog`liq bo`lib, u guruh bilan janjallashib qolmaslik, ziddiyatli vaziyatlarga tushib qolmaslik uchun jamoatchilik bahosini kadrlaydi. Guruh fikrini kadrlash turli tipli guruhlarda turlicha bo`ladi. Masalan, endigina shakllangan guruh yoki jamoaga a`zo bo`lib kelgan odam uchun uning bahosi unchalik ahamiyati emas, lekin bu guruh jamoa darajasigacha yo`qsalgan, shaxslararo munosabatlarning ma`lum tizimi shakllangan, guruh uyushkok bo`lsa, bunday guruhning bahosi bilan har bir shaxs hisoblashadi va uni kadrlaydi. Chunki, uyushkok jamoalardagi maqsadlar va intilishlar shaxs uchun xuddi o`zinikiday bo`lib qolgan bo`lib, tarkok guruhlarda esa har bir shaxs uchun "ahamiyatli" kishilar guruhi referent kishilar guruhi bo`lib, u usha odamlar fikrinigina inobatga oladi va ularga qo`shiladi. Bundan chiqadigan xulosa shuki, har bir guruhda usha a`zolarni birlashtirib turgan umumiy faoliyat maqsadlarini har bir shaxs ongiga to`g`ri yetkazish va o`zaro munosabatlar tizimini Yaxshilab, har bir shaxsning bir-birlarini Yaxshi bilishlari va bir-birlarini to`g`ri baholashlariga alohida e`tiborni qaratish lozim. Bu narsa shaxsda shakllanajak ijobiy sifatlarning asosidir.