Qisqacha nazariy ma’lumot

2-rasm. Og‘ma sirtdagi quyosh radiatsiyasi intensivligini aniqlash. 

---

ya’ni quyosh nurlarining tushish burchagini 
i
bilan belgilaylik (rasm). Agar 
AS 
sirtdagi insolyatsiyani 
1
S
deb 
belgilasak, quyidagini yozish mumkin: 
1
cos .
S
S
i
= 
(3) 
formuladan ko‘rinadiki, og‘ma sirtdagi insolyatsiya kattaligi 
1
S
to‘g‘ri quyosh radiatsiyasining intensivligiga 
va quyosh nurlarining tushish burchagi 
i
ga bog‘liq. Ixtiyoriy tomonga qaratilgan va istalgancha og‘ma sirtga 
tushadigan to‘g‘ri quyosh radiatsiyasini quyidagi formula bo‘yicha aniqlash mumkin: 
)]
(
cos
sin
cos
[sin
1
a
A
h
h
S
S
−


=




(4) 
bunda: 
-quyosh balandligi,

-og‘ma sirtning gorizont bilan xosil qilgan burchagi, 
A
- Quyosh azimuti, 
A
- og‘ma sirtga normal bo‘yicha o‘tkazilgan vertikal tekislik va
meridian tekisligi orasidagi burchak. 
formulaning xususiy xollarini ko‘raylik. 
1. Gorizontal sirt: 
0,

=
u xolda formuladan 


=
h
S
S
r
sin
.
 
(5) 
2. Vertikal sirt: 
,
2


=
u xolda (1) formuladan 
)
(
cos
cos
cos
a
A
h
h
S
S
B
−



=


(6) 
Agar vertikal sirt janubga qaragan bo‘lsa 
0
a
=
bo‘ladi, bundan: 
À
h
S
S
æ
B
cos
cos
)
(


=

(7) 
Agar vertikal sirt sharqqa yoki g‘arbga qaratilgan bo‘lsa, 
2


=
bo‘ladi. Bundan 
À
h
S
S
ã
ø
B
sin
cos
)
,
(



=

(8) 
3. Og‘ma sirt: va formulalarni e’tiborga olib formulani quyidagicha yozish mumkin: 
(
)
( , )
cos
sin
cos
cos
sin
sin .
огма
r
B
r
B ж
B ш г
S
S
S
S
S
S








=

+

=

+

+



(9) 
formuladan ko‘rinadiki, istalgan og‘ma sirtga tushuvchi quyosh radiatsiyasini hisoblash uchun 
(
)
( , )
,
,
r
B ж
B ш г
S S
S
larni bilish kerak. formuladan foydalanib ixtiyoriy tomonga qaratilgan og‘ma sirtdagi quyosh 
radiatsiyasini osongina hisoblash mumkin. 
a) janub tomonga qiya sirtda 
0
a
=
bo‘lganidan: 
(
)
(
)
cos
sin
o ж
r
B ж
S
S
S


= 
+

(10) 
b) sharq yoki g‘arb tomonga og‘gan qiya sirtlarda 
2


=
bo‘lgani uchun 
( , )
( , )
cos
sin
oг ш г
r
B ш г
S
S
S


= 
+

(11) 
ni topamiz. 
Yuqoridagi formulalardan ko‘rinadiki, Yer sharining turli tomonlariga qaragan qiya joylarga muayyan 
vaqtda tushadigan quyosh energiyasi bir xil bo‘lmaydi. Masalan, janubga qaragan qiya joyga kun davomida 
tushadigan quyosh energiyasi eng ko‘p bo‘ladi, ammo shimolga qaragan qiya joyga kun davomida tushadigan 
quyosh energiyasi esa eng oz bo‘ladi. Natijada turli tomonga qaragan va gorizontga og‘maligi bir xil bo‘lgan 
qiya joylardagi tuproq qatlamining qizishi xam bir xil bo‘lmaydi. Janubga qaragan qiya joydagi tuproq 
qatlamining temperaturasi boshqa tomonlarga qaragan qiya joylardagi tuproq qatlamining temperaturasidan 
yuqori bo‘ladi. 
Shuning uchun turli tomonlarga qaragan qiya joylarga ekinlarni ekish vaqtining boshlanishi xam bir 
xil bo‘lmaydi. Bundan tashqari turli xil ekinlar uchun maydonlarni tanlashda issiqsevar o‘simliklarga janubga 
qaragan qiya joylarni, issiqlikni kam talab qiladigan o‘simliklarga esa shimolga qaragan qiya joylarni 
mo‘ljallash kerak. 
Shunday qilib, ixtiyoriy tomonga qaragan va og‘ma sirtlarga tushadigan quyosh radiatsiyasining 
kattaligini qishloq xo‘jaligi xodimlari o‘zlarining amaliy ishlarida hisobga olishlari kerak. 

---

To‘g‘ri quyosh radiatsiyasining intensivligi va insolyatsiyani odatda sistemadan tashqi birlik 
2
кал
см мин
da, SI sistemasida esa 
2
вт
м
da o‘lchanadi. Bu ikki birlik orasidagi munosabat quyidagicha bo‘ladi. 
2
4
2
2
2
4,19
41900
1
698
;
10
60
60
кал
ж
вт
вт
см мин
м
сек
м
м
−
=
=



Yer sathidan hisoblangan balandlik ortgan sari to‘g‘ri quyosh radiatsiyasining intensivligi xam osha 
boradi, chunki balandlik oshgan sari quyosh nurlarining atmosferada o‘tadigan yo‘li qisqarib, atmosferaning 
quyosh radiatsiyasini yutishdagi va sochishdagi roli kamaya boradi. 
Atmosferadan tashqaridagi istalgan nuqtada quyosh radiatsiyasining intensivligi bir xil bo‘ladi. 
Shuning uchun atmosferadan tashqarida quyosh radiatsiyasining intensivligini