“Qishloq xo’jaligi gidrotexnik melioratsiyasi” kafedrasi "O’zbekiston irrigatsiyasi tarixi" fanidan ma’ruzalar to’plami toshkent – 2005

Orol dengiz havzasi va uning suv resurslari
Markaziy Osiyo davlatlari o’rtasida mavjud bo’lgan suv hajmlari quyidagi
hujjatlarga asosan taqsimlangan:
Umumiy taqsimot 1983 - 1984 yillari ishlab chiqilgan “Amudaryo va Sirdaryo
havza sxemalariga” asosan amalga oshirilgan.
Shu hujjatga asosan O’zbekistonga 71,69 mlrd. m
3
suv belgilangan.
Shu jumladan:
- daryolardan 58,6 mlrd. m
3
- 81.7 %
shundan ichki daryolardan 11,47 mlrd. m
3
- 19.6 %
- yer osti suvlaridan 10,07 mlrd. m
3
- 14.0 %
- zovur - oqava suvlaridan 3,02 mlrd. m
3
- 4.3%
Amudaryo suvlarining taqsimoti bo’yicha 1986 yil qabul qilingan Protokol
(Sobiq Ittifoq Melioratsiya va suv xo’jaligi vazirligi ilmiy- texnik kengashining
1987 yil 10 sentyabrdagi 566-sonli Protokoli).
Shu hujjatga asosan Amudaryo suvi quyidagicha taqsimlangan:
- umumiy suv hajmi 61.5 mlrd. m
3
shundan:

---

66
Tojikistonga 9.5 mlrd. m
3
15.5%
Turkmanistonga 22.0 mlrd. m
3
35.8%
O’zbekistonga 29.6 mlrd. m
3
48.1%
Orol dengizi havzasidagi davlatlar hududlarida daryo
suvini hosil bo’lishini taxminiy baholash, km
3
Respublika
Amudaryo
havzasi
Sirdaryo
havzasi
Orol dengizi
havzasi bo’yicha
jami
O’zbekiston
5.14
6,39
11,53
Qirg’iziston
4,04
26,79
30,83
Tojikiston
44,18
0,38
44,56
Qozog’iston
-
2,50
2,50
Turkmaniston
2,79
-
2,79
Afg’oniston
22,19
-
22,19
Jami
78,34
36,06
114,40
D
D
a
a
v
v
l
l
a
a
t
t
l
l
a
a
r
r
а
а
r
r
о
о
s
s
u
u
v
v
b
b
о
о
s
s
h
h
q
q
а
а
r
r
u
u
v
v
i
i
n
n
i
i
n
n
g
g
т
т
u
u
z
z
i
i
l
l
m
m
а
а
s
s
i
i
О
О
r
r
о
о
l
l
d
d
e
e
n
n
g
g
i
i
z
z
i
i
n
n
i
i
q
q
u
u
t
t
q
q
а
а
r
r
i
i
s
s
h
h
f
f
о
о
n
n
d
d
i
i
(
(
М
М
F
F
S
S
A
A
)
)
Fоnd Pravleniyasi
har bir davlatdan
1 kishidаn a’zо
I J R О I Y A
О R G А N L А R I
Q
Q
o
o
z
z
o
o
g
g
’
’
i
i
s
s
t
t
o
o
n
n
Q
Q
i
i
r
r
g
g
’
’
i
i
z
z
i
i
s
s
t
t
o
o
n
n
T
T
o
o
j
j
i
i
k
k
i
i
s
s
t
t
o
o
n
n
Т
Т
u
u
r
r
k
k
m
m
a
a
n
n
i
i
s
s
t
t
o
o
n
n
O
O
’
’
z
z
b
b
e
e
k
k
i
i
s
s
t
t
o
o
n
n
Tаftish komissiyasa
har bir davlatdan
1 kishidan а’zо
(
(
4
4
y
y
a
a
n
n
v
v
a
a
r
r
1
1
9
9
9
9
3
3
y
y
i
i
l
l
Т
Т
о
о
s
s
h
h
k
k
e
e
n
n
t
t
s
s
h
h
а
а
h
h
r
r
i
i
d
d
a
a
т
т
u
u
z
z
i
i
l
l
g
g
а
а
n
n
)
)
Barqarоr
rivojlanish
Kоmissiyasi (KUR)
Ijroiya qo’mitasi har
bir davlatdan 2 kishi vakil
Dushаnbe shаhrida (IK МFSA)
Davlatlararo
muvofiqlashtiruvchi suv хo’jaligi
kоmissiyasi
(МKVK)

---

67
Ayni paytda shu hujjat bilan O’zbekiston va Turkmaniston o’rtasida amaldagi
suv oqimi Kerki gidropostida 50% ga 50% qilib belgilangan.
Farg’ona vodiysida joylashgan kichik daryolarning suv hajmlari 1981 yil 2
iyunda Sobiq Ittifoq Melioratsiya va suv xo’jaligi vazirligi tomonidan tasdiqlangan
maxsus Protokolga asosan taqsimlanadi.
Andijon va Tuyamo’yin suv omborlaridan chiqariladigan va boshqa
davlatlararo kanallardagi suv hajmlarining taqsimoti tegishli loyiha hujjatlari
asosida amalga oshirilgan.
Bu hujjatlarning barchasi 1992 yil 18 fevralda Almati shahrida tuzilgan
“Davlatlararo suv manbalaridagi suv resurslarini birgalikda boshqarish va
muhofaza qilish” haqidagi bitim bilan kuchda qolganligi e’tirof etilgan.
Davlatlararo muvofiqlashtiruvchi
suv хo’jaligi komissiyasining tuzilmasi:
М K V K
Ilmiy – axborot
Маrkаzi (NIS)
Тоshkent shаhri
Аmudaryo havza suv
хo’jаligi birlashmasi
(BVO Аmudaryo)
Urgаnch shаhri
Sekretаriаt
(Хо’jant shаhri
)
Мetrоlоgik
muvofiqlashtiruvchi
mаrkаz (KМS)
Bishkek shаhri
I J R О I Y A О R G А N L А R I
R
R
a
a
i
i
s
s
i
i
h
h
a
a
r
r
c
c
h
h
о
о
r
r
а
а
k
k
d
d
а
а
m
m
a
a
j
j
l
l
i
i
s
s
o
o
’
’
t
t
k
k
a
a
z
z
i
i
l
l
i
i
s
s
h
h
i
i
b
b
o
o
’
’
y
y
i
i
c
c
h
h
а
а
a
a
l
l
m
m
a
a
s
s
h
h
i
i
b
b
b
b
o
o
r
r
а
а
d
d
i
i
A
A
ъ
ъ
z
z
о
о
l
l
а
а
r
r
5
5
t
t
а
а
d
d
a
a
v
v
l
l
a
a
t
t
n
n
i
i
n
n
g
g
s
s
u
u
v
v
х
х
o
o
’
’
j
j
a
a
l
l
i
i
g
g
i
i
b
b
o
o
’
’
y
y
i
i
c
c
h
h
а
а
m
m
u
u
t
t
a
a
s
s
a
a
d
d
d
d
i
i
r
r
а
а
h
h
b
b
a
a
r
r
l
l
a
a
r
r
i
i
Sirdаryo hаvzа suv
хo’jаligi birlashmasi
(BVO Sirdaryo)
Тоshkent shаhri

---

68
Mustaqil O’zbekistonda irrigatsiya ishlari, uning rivojlanish istiqbollari
Hozirgi davrda Orol dengizi tevaragida, Amudaryo va Sirdaryo havzasida
chigal ekologik, suv xo’jalik holati vujudga kelgan bo’lib, bu holat havzadagi suv
resurslarini deyarli batamom sug’orishga va boshqa maqsadlarga yo’naltirishdan
kelib chiqqandir. Ushbu holat Orol havzasi hududidagi yerlarda sug’orma
dehqonchilik, melioratsiya qilish muammolarini qayta ko’rib chiqishni taqazo
qiladi. Hozirgi davrda bu xususda birlamchi vazifalar quyidagilardan iboratdir:
sug’orishda tejamkor texnologiya va texnika yaratish va unga o’tish; yuqori
unumdorli sug’orish tizimlarini qo’llash; tejamkor va unumdor agrotexnikani joriy
etish; yerdan foydalanish darajasini oshirish; yer va ekinlar hosildorligini
ko’paytirish; yer va suvdan foydalanishni tartibga solish va uning tizimini qayta
ko’rib chiqish; tabiatni muhofaza qilish tadbirlarining samaradorligini ta’minlash
va boshqalar.
Suv va yer resurslarining samaradorligini oshirish uchun dehqonchilik,
gidrotexnika va melioratsiya soxasidagi ilm-fan yutuqlarini ko’llash orqali
sug’oriladigan yerlarni kompleks qayta tuzish, gidromeliorativ tizimlarni qayta
kurish prinsiplarini ishlab chikish va zamonaviy, unumli va tejamkor sug’orma
dehqonchilik tizimini yaratish zarur.
O’zbekiston Respublikasi jami yer maydoni 447,7 ming km
2
bo’lib, hozirda
ulardan 4,25 mln. gektari sug’oriladi va respublikada yetishtiriladigan qishloq
xo’jaligi mahsulotining 97% i yetishtiriladi. 4,22 mln. ga yerni sug’orish uchun har
yili 60 km
3
ga yaqin suv sarflanadi. Viloyatlar, tumanlar, fermer, shirkat va dehqon
xo’jaliklariga ko’rsatilgan suv hajmini taqqoslab yetkazib berish uchun
gidromelioratsiya tizimlari mavjud, jumladan 61 ta suv ombori (jami sig’imi 15
km
3
) 47 ming dona xo’jaliklararo va 118200 ta dona xo’jalikka xizmat qiluvchi
gidrotexnika inshootlari, 28000 km xo’jaliklararo sug’orish kanallari (ulardan
50%, ya’ni 10712 km betonlangan) va 170000 km xo’jalik ichki sug’orish

---

69
kanallari (ulardan faqatgina 14% betonlangan), 18000 dona suv o’lchagichlar.
Sug’oriladigan dalalarning meliorativ holatini yaxshilash maqsadida 30000 km
xo’jaliklararo va 105000 km xo’jalik kollektor-zovurlar (jumladan, yopiq yotiq
zovurlar 43000 km, ya’ni 40%), 3645 dona tik zovurlar mavjud. Sug’orish
tarmoqlarining foydali ish koeffitsienti 0,58 ga teng, ya’ni olinadigan suvning 42%
i isrof bo’lmoqda, bu 25 km
3
suv hajmiga teng.
Respublika qishloq xo’jaligida hozirgi kunda bozor iqtisodiyotiga o’tishning
III bosqichi davom etmoqda. Qishloq xo’jalik korxonalarining qayta tuzilishi
jarayoni intensiv o’tmoqda. Nochor va daromadsiz shirkat xo’jaliklari asosida
xususiy fermer xo’jaliklari tashkil etilmoqda. 2002 yilda 83, 2003 yilda esa 177
shirkat xo’jaliklari qayta tuzildi. Hozir xususiy fermer xo’jaliklari soni 180
mingdan oshdi. Qayta tuzilish jarayoni suv xo’jaligida ham kechmoqda - 268 ta
SFU lar tuzildi. Ikkinchidan, suv resurslarini boshqarish gidrografik asosga
o’tkazildi. Uchinchidan, suv-xo’jalik ob’ektlarini, inshootlarini modernizatsiya
qilishni amalga oshirishga kirishildi.
Prezident I.A.Karimov Oliy Majlisining sessiyalarida bir necha marotaba
takrorlab aytdiki: «…suvga hamon eski tizim davridagidek xo’jasizlarcha,
boqimandalik munosabatida bo’lishmoqda, suvdan tejamkor foydalanish
texnologiyasi - tomchilatib, yomg’irlatib va sug’orishning noana’viy usullaridan
foydalanishni keng joriy qilish kerak…».
O’zbekiston Respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi hisobotiga ko’ra,
yumshoq egiluvchan quvurlar bilan 265,04 ming ga, qattiq quvurlardan 39 ming
ga, sifonlar yordamida 13 ming ga sug’orildi. Tomchilatib 3,9 ming ga,
yomg’irlatib 5 ming ga sug’orildi. Hozirgi davrda yomg’irlatib sug’orish ishlari
to’xtatildi, tomchilatib sug’orish usuli tajriba uchastkalarida o’rganilmoqda.
Masalan, Yuqori Chirchiq tumani, Axmad Yassaviy xo’jaligida Amerika-Isroil-
O’zbekiston dasturi bo’yicha 5 yil davomida tomchilatib (60ga) va yomg’irlatib
(70ga) sug’orish usuli tadbiq qilinmoqda.

---

70
1999 yildan Vazirlar Mahkamasi qarori asosida O’zbekiston qishloq va suv
xo’jaligi qaromog’ida ko’pchilik viloyatlarda SANIIRI, O’zPITI institutlari tajriba
uchastkalarida Isroil tomchilatib sug’orish texnologiyasi tadbiq qilinmoqda. TIMI,
Suv muammolari instituti va boshqa tashkilotlar bilan hamkorlikda sug’orish
ishlarida polikomplekslarni o’rganib, ularni ishlab chiqarishga tadbiq etmoqda.
TIMI da suvni tejash maqsadida, ya’ni gidrogellar yaratildi va o’quv–tajriba
xo’jaligida sinovdan o’tkazilmoqda.
Mamlakatimizda barcha ehtiyojlar uchun qancha miqdorda suv ishlatilishi va
qaysi manbalardan olinishi quyidagi jadvalda keltirilgan.